Το αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας

Στο προηγούμενο άρθρο αναφερθήκαμε στους οικονομικούς νόμους ανάπτυξης της κοινωνίας και στον αντικειμενικό τους χαρακτήρα. Σχετικά με το ίδιο θέμα θέλουμε να συμπληρώσουμε τα εξής:

Σύμφωνα με την άποψη της αστικής πολιτικής οικονομίας, οι οικονομικοί νόμοι δρουν περίπου με τον ίδιο τρόπο, όπως και οι νόμοι της φύσης.

Η αλήθεια όμως είναι πολύ διαφορετική. Παρά το γεγονός ότι και οι νόμοι της φύσης και της κοινωνίας έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα, ωστόσο οι οικονομικοί νόμοι διαφέρουν από τους νόμους της φύσης:

1. Γιατί έχουν ιστορικά μεταβατικό χαρακτήρα. Δεν είναι μακροχρόνιοι.

2. Γιατί έχουν ταξικό χαρακτήρα. Η δράση τους θίγει άμεσα και καίρια τα συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων και ομάδων.

3. Γιατί, σε αντίθεση με τους νόμους της φύσης, όπου η ανακάλυψη και η εφαρμογή ενός καινούριου νόμου γίνεται περισσότερο ή λιγότερο ομαλά, στον οικονομικό τομέα η ανακάλυψη και εφαρμογή ενός καινούριου νόμου που προσβάλλει τα συμφέροντα των παλιών τάξεων της κοινωνίας συναντά την πιο ισχυρή και λυσσαλέα αντίδραση από μέρους αυτών των δυνάμεων.

«Στην περιοχή της πολιτικής οικονομίας -υπογραμμίζει ο Κ. Μαρξ - η ελεύθερη επιστημονική έρευνα δεν αντιμετωπίζει μονάχα τον ίδιο εχθρό που αντιμετωπίζει και σε όλες τις άλλες περιοχές. Η ιδιόμορφη φύση της ύλης που πραγματεύεται, προκαλεί ενάντιά της στο πεδίο της μάχης τα πιο βίαια, μικροπρεπή και μισητά πάθη της ανθρώπινης ψυχής, τις μαινάδες του ατομικού συμφέροντος»1.

4. Γιατί οι οικονομικοί νόμοι, σε αντίθεση με τους νόμους της φύσης, δρουν μέσω της δραστηριότητας των ανθρώπων που, στους ταξικούς και ανταγωνιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς, εκδηλώνονται με τις διάφορες μορφές της ταξικής πάλης.

Να γιατί ο Μαρξ και ο Ενγκελς σημείωναν:

«Για τους κομμουνιστές το ζήτημα είναι να επαναστατικοποιήσουν τον κόσμο που υπάρχει, να εξεγερθούν ενάντια στην υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων και να τον αλλάξουν»2.

Μετά απ' αυτά συνεχίζουμε με το αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας, το τι μελετά σαν επιστήμη.

Η παραγωγή έχει την τεχνική και την κοινωνική της πλευρά.

Την τεχνική πλευρά της παραγωγής τη μελετούν οι φυσικές επιστήμες: φυσική, χημεία, μεταλλουργία, μηχανουργία, γεωπονία, κ.λπ.

Η πολιτική οικονομία μελετάει την κοινωνική πλευρά της παραγωγής - τις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής των ανθρώπων.

Αυτές οι σχέσεις παραγωγής αποτελούνται από το σύνολο των σχέσεων που υπάρχουν στην παραγωγή, κατανομή, ανταλλαγή και κατανάλωση.

Η προλεταριακή πολιτική οικονομία δεν πραγματεύεται πράγματα αλλά σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και -σε τελευταία ανάλυση- τις σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων. Οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων είναι πάντα στενά δεμένες με πράγματα και εμφανίζονται σαν πράγματα.

«Η πολιτική οικονομία δεν ασχολείται καθόλου με την "παραγωγή", αλλά με τις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων στην παραγωγή, με το κοινωνικό καθεστώς της παραγωγής»3.

Η πολιτική οικονομία ερευνά το πώς συντελείται η εξέλιξη από τις κατώτερες βαθμίδες ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής προς τις ανώτερες βαθμίδες της, πώς εμφανίζονται, αναπτύσσονται και εξαφανίζονται τα κοινωνικά συστήματα, τα οποία στηρίζονται στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο: Αποκαλύπτει, δείχνει και αποδείχνει πως όλη η πορεία της ιστορικής εξέλιξης δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη νίκη του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής, καθώς επίσης και τους οικονομικούς νόμους που διέπουν τις διάφορες φάσεις της αναπαραγωγικής διαδικασίας.

Η πολιτική οικονομία είναι επιστήμη που μελετάει τις οικονομικές σχέσεις, τις σχέσεις παραγωγής και τους νόμους που διέπουν την παραγωγή, διανομή, ανταλλαγή και την κατανάλωση των υλικών αγαθών στις διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς επίσης και τους τρόπους της χρησιμοποίησης αυτών των νόμων στην πρακτική δραστηριότητα των ανθρώπων.

«Πολιτική οικονομία στην ευρύτερή της έννοια, είναι η επιστήμη των νόμων που διέπουν την παραγωγή και την ανταλλαγή των υλικών μέσων ύπαρξης, μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία»4.

Η αστική πολιτική οικονομία δίνει διάφορους ορισμούς του αντικειμένου της πολιτικής οικονομίας, που ουσιαστικά συγκαλύπτουν το κύριο τις σχέσεις παραγωγής, τις ταξικές σχέσεις.

Η «ιστορική Σχολή» π.χ. έκανε απόπειρες να αλλάξει και το ίδιο το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας. Ο Ρόσερ θεωρούσε την πολιτική οικονομία σαν επιστήμη που απασχολείται με την «ΕΘΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ», που περιγράφει διάφορες ιστορικές μορφές εθνικής οικονομίας και που συμπεριλαμβάνει στο αντικείμενό της τους διάφορους κλάδους της οικονομίας.

Σήμερα, υπάρχει η τάση άρνησης του όρου «πολιτική οικονομία» και προσπάθεια να αντικατασταθεί με την άμορφη ονομασία «οικονομική».

Ο Αμερικανός καθηγητής Π. Σάμουελσον απαριθμεί 5 από τους πιο διαδομένους ορισμούς του αντικειμένου της πολιτικής οικονομίας και φτάνει στο συμπέρασμα ότι «κανένας από τους ορισμούς του αντικειμένου της οικονομικής θεωρίας δεν μπορεί να είναι ακριβής, αλλά στην ουσία δεν είναι καν αναγκαίος».

Παραθέτουμε μερικούς από τους ορισμούς αυτούς:

1. Η οικονομική θεωρία είναι η επιστήμη σχετικά με τις μορφές δραστηριότητας που συνδέονται με την ανταλλαγή και τις χρηματικές συναλλαγές ανάμεσα στους ανθρώπους...

3. Οικονομική θεωρία είναι η επιστήμη σχετικά με την καθημερινή επιχειρησιακή δραστηριότητα των ανθρώπων, σχετικά με την από μέρους τους εξοικονόμηση των μέσων για την ύπαρξή τους και την αξιοποίηση αυτών των μέσων.

4. Οικονομική θεωρία είναι η επιστήμη σχετικά με το πώς η ανθρωπότητα εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της παραγωγής.

5. Οικονομική θεωρία είναι η επιστήμη σχετικά με τον πλούτο.

Ο ίδιος ορίζει το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας ως εξής: «Οικονομική θεωρία είναι η επιστήμη για τους σπανίζοντες πόρους που διαλέγουν οι άνθρωποι και η κοινωνία με την πάροδο του χρόνου, με τη βοήθεια του χρήματος ή και χωρίς τη μεσολάβηση του χρήματος, για την παραγωγή διαφόρων εμπορευμάτων και την κατανομή των εμπορευμάτων αυτών, με σκοπό την κατανάλωση στο παρόν και στο μέλλον από τους ανθρώπους ή από ομάδες της κοινωνίας».5

Η άποψη των Ελλήνων Οικονομολόγων είναι: «Το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας είναι η επιστημονική μελέτη της ιστορικής εξέλιξης και λειτουργίας των θεσμών και μηχανισμών που αποτελούν την οργάνωση της οικονομικής ζωής μιας κοινωνίας»6.

Η πολιτική οικονομία μελετάει τις σχέσεις παραγωγής στην αλληλοεπίδρασή τους με τις παραγωγικές δυνάμεις. Οι παραγωγικές δυνάμεις και οι σχέσεις παραγωγής στη διαλεκτική ενότητά τους απαρτίζουν τον τρόπο παραγωγής.

Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι το πιο κινητό και το πιο επαναστατικό στοιχείο της παραγωγής. Η ανάπτυξη της παραγωγής αρχίζει από τις αλλαγές στις παραγωγικές δυνάμεις - πριν απ' όλα από την αλλαγή και την ανάπτυξη των εργαλείων παραγωγής και έπειτα συντελούνται οι αντίστοιχες αλλαγές και στον τομέα των σχέσεων παραγωγής.

Οι σχέσεις παραγωγής των ανθρώπων που αναπτύσσονται σε εξάρτηση από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, επιδρούν με τη σειρά τους κι οι ίδιες με ενεργό τρόπο στις παραγωγικές δυνάμεις.

Οι παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας μπορούν να αναπτύσσονται ανεμπόδιστα μόνο στην περίπτωση που οι σχέσεις παραγωγής ανταποκρίνονται στην κατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων.

Σε μια ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής τους, οι παραγωγικές δυνάμεις ξεπερνούν τα πλαίσια των δοσμένων σχέσεων παραγωγής και έρχονται σε αναντιστοιχία με αυτές.

Το αποτέλεσμα είναι οι παλιές σχέσεις παραγωγής να αντικαθίστανται αργά ή γρήγορα από νέες σχέσεις παραγωγής, που ανταποκρίνονται στο φτασμένο επίπεδο ανάπτυξης και στο χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας.

Οι υλικές προϋποθέσεις για την αντικατάσταση των παλιών σχέσεων παραγωγής από νέες γεννιούνται και αναπτύσσονται μέσα στα σπλάχνα του παλιού σχηματισμού.

Σε μια κοινωνία, που στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, οι συγκρούσεις ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και στις σχέσεις παραγωγής εκδηλώνονται με την ταξική πάλη.

Η αντικατάσταση του παλιού τρόπου παραγωγής από το νέο τρόπο παραγωγής πραγματοποιείται με κοινωνική επανάσταση.

Η πολιτική οικονομία είναι ιστορική επιστήμη. Ασχολείται με την υλική παραγωγή στην ιστορικά καθορισμένη κοινωνική της μορφή, με τους οικονομικούς νόμους που προσιδιάζουν στους αντίστοιχους τρόπους παραγωγής.

1. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. Ι, σελ. 16.

2. Κ. Μαρξ & Φ. Ενγκελς: «Η Γερμανική Ιδεολογία», μέρος 1, σελ. 70.

3. Ε. Ι. Λένιν: «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία», Απαντα, τ. 3, σελ. 52.

4. Φ. Ενγκελς: «Αντι-Ντύρινγκ», σελ. 219.

5. Π. Σάμουελσον: «Οικονομική», ρωσική μετάφραση από τα Αγγλικά 1964, σελ. 25. Πεντάτομο Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου «Λομονόσοφ» της Μόσχας, τ. 1, σελ. 78.

6. «Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία», Αθήνα, 1977, σελ. 9.

Του
Γιώργου ΠΟΛΥΜΕΡΙΔΗ