Β. Α. Βαζιούλιν
Ιστορία και κομμουνιστικό ιδανικό
(μέρος πρώτο)
«Το φάντασμα του κομμουνισμού διαλύθηκε την αυγή». Μ' αυτό τον τρόπο παρέφρασε ένας από τους ομιλητές της τελευταίας (1989) συνδιάσκεψη της κομματικής οργάνωσης της Μόσχας την περίφημη φράση των Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς: «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω απ' την Ευρώπη: το φάντασμα του κομμουνισμού»[1]. Και, κρίνοντας από την τηλεοπτική αναμετάδοση των εργασιών της συνδιάσκεψης, είτε δεν του πρόβαλλαν αντιρρήσεις, είτε οι όποιεςαντιρρήσεις προβλήθηκαν ήταν νωθρές. Η αντίληψη κατά την οποία το κομμουνιστικό ιδανικό[2], ο τελικός στόχος του κομμουνιστικού κινήματος είναι μια χίμαιρα, είναι αρκετά διαδεδομένη και μεταξύ των κομμουνιστών.
Σ' αυτό το άρθρο δεν πρόκειται να αναφερθώ στα αίτια που οδήγησαν στην κατάσταση να βρίσκονται ακόμα και μεταξύ των μελών του κόμματος ουκ ολίγοι, για τους οποίους — όπως και για τον Μπ. Ν. Γιέλτσιν — ο κομμουνισμός δεν αποτελεί παρά μια ανεδαφική χιμαιρική ελπίδα, είτε, για να το διατυπώσουμε πιο αυστηρά: στείρο αποκύημα της φαντασίας. Η διερεύνηση αυτών των αιτιών θα απαιτούσε μια ειδική εργασία. Νομίζω ότι σήμερα που υπάρχουν και έχουν ριζώσει πλήθος κοινωνικών αυταπατών και παρεμφερών φαινομένων (η διάδοση και η εδραίωση των οποίων αποτελεί, κατά πολύ, «συμβολή» των μέσων μαζικής ενημέρωσης) για τα αίτια της κατάστασης που διαμορφώθηκε, θα ήταν σκόπιμο είτε να μη μιλά κανείς καθόλου, είτε να μιλά εμπεριστατωμένα.
Εδώ όμως θα ήθελα να διαπραγματευτώ εν συντομία το εξής ερώτημα: 'Έχουν άραγε δίκιο όσοι θέτουν υπό αμφισβήτηση το εφικτό του τελικού στόχου του κομμουνιστικού κινήματος;[3]
Το τελευταίο διάστημα σε κάποιους κύκλους έχουν γίνει πολύ «της μόδας» οι απόψεις του Ε. Μπερνστάιν, και άλλων παραγόντων της II Διεθνούς — οι απόψεις της σοσιαλδημοκρατίας. Και αν οι «θερμόαιμοι» από αυτούς τους κύκλους βεβαιώνουν κατηγορηματικά την ιστορική ορθότητα των απόψεων του Ε. Μπερνστάιν και των λοιπών, οι μετριοπαθείς αμφιβάλλουν: μήπως πράγματι αποδείχθηκε ότι είχαν δίκιο;
Η στάση του Β. Ι. Λένιν απέναντι στον Ε. Μπερνστάιν και τους ομοϊδεάτες του είναι γνωστή. Ο Λένιν επανειλημμένα δήλωνε ότι αναθεωρούν[4] τα συστατικά στοιχεία του μαρξισμού και συνολικά το μαρξισμό.
Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα οι αναθεωρητές δεν έθεταν απλώς υπό αμφισβήτηση, αλλά αρνούνταν ρητά και κατηγορηματικά τον τελικό στόχο του κομμουνιστικού κινήματος:
«Φυσικό συμπλήρωμα των οικονομικών και πολιτικών τάσεων του αναθεωρητισμού ήταν η σχέση του προς τον τελικό στόχο του σοσιαλιστικού κινήματος. "Ο τελικός στόχος είναι ένα τίποτα, το παν είναι το κίνημα", αυτά τα έπεα πτερόεντα του Μπερνστάιν εκφράζουν την ουσία του αναθεωρητισμού καλύτερα από πολλές μακροσκελείς κουβέντες. Από περίσταση σε περίσταση να καθορίζεις τη συμπεριφορά σου, να προσαρμόζεσαι στα γεγονότα της ημέρας, στις τροπές των πολιτικών λεπτομερειών, να ξεχνάς τα θεμελιώδη συμφέροντα του προλεταριάτου και τα βασικά γνωρίσματα του καπιταλιστικού οικοδομήματος στο σύνολο του, ολόκληρης της καπιταλιστικής εξέλιξης, να θυσιάζεις αυτά τα θεμελιώδη συμφέροντα για χάρη πραγματικών ή υποθετικών κερδών τις στιγμής — να ποια είναι η αναθεωρητική πολιτική»[5].
Αλλά μήπως είναι κομμουνιστικό ένα κίνημα που έχει χάσει τον κομμουνιστικό του στόχο, την κομμουνιστική προοπτική; Ένα κίνημα χωρίς τελικό στόχο, είτε υπό διάλυση είναι, είτε είναι ήδη διαλυμένο. Οπότε δεν μπορεί πλέον να γίνεται λόγος για την παραμικρή επαναστατικότητα ενός τέτοιου κινήματος.
Ο Α. Σ. Μακάρενκο μίλησε εύστοχα για τη σημασία της προοπτικής στη ζωή του μεμονωμένου ανθρώπου:
«Αληθινό κίνητρο της ανθρώπινης ζωής είναι η αυριανή χαρά... Το πλέον σημαντικό που συνηθίσαμε να εκτιμούμε στον άνθρωπο είναι η δύναμη και η ομορφιά. Και το μεν και το δε καθορίζονται στον κάθε άνθρωπο αποκλειστικά σύμφωνα με τον τύπο της σχέσης του προς την προοπτική. Ο πιο αδύναμος άνθρωπος είναι εκείνος που καθορίζει τη συμπεριφορά του σύμφωνα με την πιο κοντινή προοπτική. Αν ικανοποιείται κάποιος μόνο με τη δική του προοπτική, ακόμα και αν η τελευταία είναι μακρινή, μπορεί να δείχνει δυνατός ωστόσο δε μας προκαλεί την αίσθηση της ομορφιάς της προσωπικότητας και της πραγματικής αξίας της. Όσο ευρύτερη είναι η ομάδα, οι προοπτικές της οποίας είναι για τον άνθρωπο και προσωπικές του προοπτικές, τόσο πιο ωραίος και υψηλός είναι ο άνθρωπος.
Να διαπαιδαγωγήσεις έναν άνθρωπο, σημαίνει να του καλλιεργήσεις δρόμους με προοπτική»[6].
Όχι μόνο ο άνθρωπος, αλλά και η κοινωνία που χάνει, είτε που έχει ήδη χάσει την απώτερη προοπτική της ανάπτυξης της, είναι μια κοινωνία σε αποσύνθέση. Είναι άραγε δυνατό να αποτελέσει αληθινό κίνητρο της ανθρώπινης ζωής π.χ. το σύνθημα που διακηρύσσει ο Γκ. Ποπόφ και άλλοι «ριζοσπαστικοί» ομοϊδεάτες του: «Είναι καλύτερη η ανισότητα στον πλούτο, από την ισότητα στη φτώχεια»; Σε οποιαδήποτε κατάσταση και αν αντιπαρατίθεται η κοινωνική ανισότητα, δεν είναι ποτέ ικανή να αποτελέσει σύνθημα με προοπτική για μια προοδευτική κοινωνία. Σε μια κοινωνία που έχει χάσει είτε χάνει την -προοπτική, έστω και για ιστορικά σύντομο χρονικό διάστημα, αναπτύσσονται αναπόφευκτα όλα τα κοινωνικά δεινά: αύξηση της φτώχειας των μεν όταν οι δε πλουτίζουν, αύξηση της εγκληματικότητας, της πορνείας, του αλκοολισμού, των ναρκωτικών κλπ. κλπ. Και δεν είναι φυσικά σε θέση να διορθώσουν ριζικά την κατάσταση τα όποια ψίχουλα από τα κονδύλια των φιλανθρωπικών κινημάτων.
Μια κοινωνία που χάνει ή που έχει χάσει την απώτερη προοπτική της ανάπτυξης είναι τυφλή στη θέα του απώτερου μέλλοντος και η προώθηση της — αν ακόμα πραγματοποιείται — γίνεται με τη μέθοδο της δοκιμής και του σφάλματος.
Είναι ανέφικτη μια συνολική θεωρητική σύλληψη της περεστρόικα, αν χάνεται η κομμουνιστική προοπτική. Συνολική και ολοκληρωμένη μπορεί να είναι σ' αυτή την περίπτωση μόνο η σύλληψη της παλινόρθωσης του καπιταλισμού. Είτε το ένα μπορεί να συμβεί, είτε το άλλο. Οι απόπειρες που παραδέρνουν από εδώ και από εκεί χωρίς κομμουνιστική προοπτική έναν δρόμο προτείνουν σε τελευταία ανάλυση: πίσω στον καπιταλισμό.
Είναι άραγε ρεαλιστική η κομμουνιστική προοπτική;
Είναι αδύνατο να κατανοηθεί επαρκώς και σε βάθος η κομμουνιστική προοπτική, αν τη βραχυκυκλώσει κανείς μόνο στις δυσκολίες που περνά η χώρα μας είτε οι άλλες σοσιαλιστικές χώρες τις τελευταίες δεκαετίες. Δεν αρκεί και ο στοχασμός πάνω στην ιστορία των τελευταίων εβδομήντα δύο χρόνων. Δεν αρκεί ακόμα ούτε και η συνολική διερεύνηση των σχέσεων καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Εκτός από όλα αυτά πρέπει η προσοχή μας να επικεντρωθεί σε ολόκληρη την πορεία της ιστορίας της ανθρωπότητας. Και αυτό, διότι ο κομμουνισμός διαμορφώνεται σαν αποτέλεσμα ολόκληρης της προηγούμενης ιστορίας της ανθρωπότητας. Το αποτέλεσμα δεν μπορεί να κατανοηθεί πλήρως, παρά μόνο σε συνδυασμό με τη διαδικασία που οδήγησε είτε θα οδηγήσει σε αυτό.
Ο κομμουνισμός προϋποθέτει τον πλήρη μετασχηματισμό όχι μόνο αυτού που είχε και έχει τις ρίζες του στην καπιταλιστική κοινωνία, αλλά και εκείνων των συνθηκών, των σχέσεων, των παραδόσεων, των ηθών κλπ., που κατάγονται ακόμα από τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες.
Η πεποίθηση που κυριαρχεί σήμερα μεταξύ των μαρξιστών προσανατολίζει σχεδόν αποκλειστικά στη μελέτη της μετάβασης από τον ένα σχηματισμό στον άλλο. Απουσιάζει μια σαφής αντίληψη του γεγονότος ότι η μετάβαση στον κομμουνισμό συνιστά τη μετάβαση από την προϊστορία, από ολόκληρη την προγενέστερη ιστορία, προς την αυθεντικήιστορία της ανθρωπότητας. Συνεπώς, αυτή η μετάβαση δεν είναι συγκρίσιμη ως προς το βάθος και τη διάρκεια της με την απλή μετάβαση από έναν σχηματισμό σ' ένα άλλο, π.χ. από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Σ' αυτή την περίπτωση, η μετάβαση στον κομμουνισμό είναι πολύ μεγαλύτερης διάρκειας και ασύγκριτα πιο περίπλοκη απ' ό,τι η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Και ο ίδιος ο κομμουνισμός δεν προβάλλει πλέον απλώς σαν ένας σχηματισμός μέσα στην ίδια γραμμή με τους άλλους σχηματισμούς, αλλά σαν ένας ριζικά νέος τύπος ανάπτυξης της κοινωνίας.
Βαζιούλιν βλέπω. Αν με ρωτούσες κάτι σχετικά με αυτόν, θα μπορούσα να σε βοηθήσω.
ΑπάντησηΔιαγραφή''Και αυτό, διότι ο κομμουνισμός διαμορφώνεται σαν αποτέλεσμα ολόκληρης της προηγούμενης ιστορίας της ανθρωπότητας. Το αποτέλεσμα δεν μπορεί να κατανοηθεί πλήρως, παρά μόνο σε συνδυασμό με τη διαδικασία που οδήγησε είτε θα οδηγήσει σε αυτό''.
Δεν ξέρω γιατί αλλά πολλοί, αναφορές σαν αυτήν, τις συγχέουν με τελολογία. Και εμένα βέβαια, το μεγαλύτερο ''θέμα'' μου, είναι κατά πόσο υποκύπτω σε μηχανιστικές, ντετερμινιστικές κλπ αντιλήψεις, προσπαθώντας να μείνω σε μερικά βασικά διδάγματα του κλασικού μαρξισμού.
''Και ο ίδιος ο κομμουνισμός δεν προβάλλει πλέον απλώς σαν ένας σχηματισμός μέσα στην ίδια γραμμή με τους άλλους σχηματισμούς, αλλά σαν ένας ριζικά νέος τύπος ανάπτυξης της κοινωνίας''.
Αυτή η ασυνέχεια στον τύπο κοινωνικής ανάπτυξης αλλά και στη μορφή κοινωνικής συνείδησης που απαιτείται, είναι αναγκαία κάτι πλεονάζον σε σχέση με μια κοινωνική, ''φυσικοιστορική'' νομοτέλεια, χωρίς να αποκλείει την τελευταία ως διάνοιξη δυνατοτήτων. Αυτό το πλεονάζον εμφαίνεται στη διαδικασία συνειδητής κομμουνιστικής μετάβασης, που δεν ανάγεται στις υλικές συνθήκες ενώ βασίζεται (κυριολεκτικά) σε αυτές, αλλά είναι και θέμα ''ηθικής'' συνέπειες και ''πίστης'' στην Ουτοπία, εμφαίνεται στην απονέκρωση του κράτους και των ''δευτερευουσών'' αντιθέσεων (που δεν μπορούμε μάλλον να εξηγήσουμε πως θα αρθούν απλώς και μόνο με τη συνειδητή αλλαγή υλικών συνθηκών, γιατί αυτό είναι μια λήψη αιτουμένου), εμφαίνεται στις ''νέες μορφές'' οργάνωσης και θέσμισης, από τις οποίες κάποιοι, τονίζοντας μονόπλευρα τον ριζικά νέο χαρακτήρα τους, αφαιρούν τα υλικά τους θεμέλια.
Άρα νομίζω, η σπειροειδής κίνηση της ιστορικής κίνησης για την οποία κάνουν λόγο ο Μάο και ο Βαζιούλιν (και ο Μάρξ και ο Λένιν με έναν τρόπο), όταν μιλάμε για την κομμουνιστική μετάβαση, δεν επαναφέρει μια ''αρχέγονη ενότητα'' σε ένα ''ανώτερο επίπεδο'', νομίζω δεν πρόκειται για αλλαγή επιπέδου απλώς, αλλά για αλλαγή διάστασης, που προυποθέτει όμως την αλλαγή και αναβάθμιση του υλικού επιπέδου (για να τεθεί το ζήτημα του κομμουνισμού, έπρεπε να υπάρξει καπιταλισμός, κατά Μάρξ).
Ο Βαζιούλιν ήταν προσωπικός δάσκαλος. Αν με ρωτούσες θα σου έλεγα, πως έκτοτε ξέρω ποιός είναι δάσκαλος και ποιός όχι. Τον καταλαβαίνω απ΄τον τρόπο που κοιτά, που περπατά, που σιωπά, που εξεγείρεται, που γράφει.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕίναι γι αυτό, που δεν έχω αυτιά για φωστήρες και που "με νομίζουν για τρελλό που δεν πουλάω τις μέρες μου για χρυσάφι και τους νομίζω για τρελλούς που σκέφτονται πως οι μέρες μου μπορούν να διατιμηθούν"
Δεν συζητάω για το που έχει φτάσει η ιστορία με το αντιμαρξιστικό καλάμι...ούτε συζητάω πως μου φαίνεται όλο αυτό. απαξιώ θα ήταν μια σωστή τοποθέτηση.
...βρίσκομαι ακόμα έξω από εκείνη την πόρτα που οδηγεί στην τελευταία σου παράγραφο. Το ζήτημα δηλαδή της ολοτητας ως διάστασης μέσα στην "ασυνέχεια" της ιστορικής νομοτέλειας. Δεν κατέχω ακόμα το κλειδί γι αυτή της γνώσης...το γνωρίζω και λέω λίγα λόγια...
Θα ανεβάσω το δεύτερο μέρος τώρα.
Έξω από αυτήν την πόρτα βρίσκομαι και εγώ, αλλά το αναπάντητο μερικών ερωτημάτων με κάνει να αισθάνομαι πως προς τα εκεί πρέπει να στραφώ. Είναι μεταλλαγμένη εκείνη η κλασική εύλογη κατηγορία ενάντια στον ιστορικό υλισμό, ποσότητα στην ποσότητα, πότε/πώς περνάμε στην επόμενη ποιότητα και τί είναι αυτή σε σχέση με την προηγούμενή της. Για αυτό και μοιάζει αντιφατικό να μιλά ο Βαζιούλιν της σπειροειδούς κίνησης για ''ριζικά νέο'', θυμίζοντας ex nihilo δημιουργία.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑπλώς ποντάρω στο ότι μπορούν να απαντηθούν, με έναν τρόπο που πρέπει να ερευνηθεί, ενστάσεις ενάντια στο μαρξισμό, να διαλυθούν παρεξηγήσεις για αυτόν, τον ''σοβιετικό'' μαρξισμό κλπ, και να ενοποιηθούμε πολλοί στη βάση κοινών θεωρητικών και πρακτικών αρχών.
Ειναι πολλά τα "μέτωπα".
ΑπάντησηΔιαγραφήΑς αναφέρω ορισμένα.
1. η γαλλοτραφής περιχαρής αντιμαρξιστική αριστερή παράδοση μετά το ΄60 που αστικοποιησε μέχρι εσχάτων αρχής γενομένης πρώτα τον εαυτό της, μετά την θέση της στις ακαδημίες και μετά τη θέση της στα κινήματα και την πολιτική θεωρία.
2. η εμμονή Χεγκελιανών κύκλων να "αποσυνδέουν" τον Χέγκελ από τον Μαρξ.
3. η ελλειπής και σκόπιμη "παραγνωριση" του εργου του Λενιν ακόμα κι απ΄τον σοβιετικό μαρξισμό.
4. η εξαφάνιση από τον πολιτικό ορίζοντα και τα διακυβεύματα του της έννοιας του "κομμουνισμού" και η "επανεφεύρεση" της έννοιας χωρίς τους κλασσικούς από "άλλους" αριστερούς κύκλους.
5. η αναγκαιότητα διεύρινσης της διεπιστημονικής έρευνας, "φιλοσοφία-πολιτική οικονομία-πολιτική θεωρία", που έχει επίσης εξοστρακιστεί στο πυρ το εξώτερον και αντικατασταθεί από την "διεπιστημονική" ερευνα πολιτική θεωρία-πολιτισμικές σπουδές-έχω μια γλυκιά προσωπική εμπειρία"
6. η ταξική πάλη που εδραζεται στην αρχή πως χωρίς επαναστατική θεωρία ΔΕΝ υπάρχει επαναστατική πράξη.
για αρχή.
1,2,3,4,5,6 Συμφωνώ.
ΑπάντησηΔιαγραφήΚαι ένα 7 που είναι και αυτό ''για αρχή'', η δαιμονοποίηση οποιασδήποτε προσπάθειας ορθολογικής, κατά το δυνατό, κατανόησης του χειραφετητικού αγώνα, και η αντικατάστασή της με μια ''αρχή της απροσδιοριστίας'' της ιστορίας των κοινωνιών, που μου τη δίνει στα νεύρα.
Όχι νεύρα! :)
ΑπάντησηΔιαγραφήη κομμουνιστική θεωρία είναι ακατάλληλη για υστερικούς σε διαβεβαιώ!
8. η αποενοχοποιημενη ερευνα στη βάση του σεβασμού του ιστορικά κεκτημένου.
9. η πεισματική κατάφαση
10. η αυτογνωσία πως χωρίς συλλογική δουλειά, δουλειά δεν γίνεται και πως δεν είναι ευπρόσδεκτοι μονομανείς φωστήρες. ούτε ως παραδειγματα προς αποφυγή.
11. η αυτοθυσία με ότι αυτό συνεπάγεται.
12. ο απόλυτος σεβασμός στον "τελευταίο" κατατρεγμένο άνθρωπο πίσω από κάθε σκέψη.Ιεραρχικά!!
Nαι, το νεύρα μεταξύ μας. Γενικά έχω την υπομονή να κάνω κουβέντα και με άνθρωπο που πιστεύει ακράδαντα ότι καπιταλισμός υπήρχε πάντα, με τρανό παράδειγμα την Αρχαία Αθήνα.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕμπειρικά έχω διαπιστώσει, πάντως, ότι το σημείο 11 είναι ανέφικτο, αν δεν έχεις μια συλλογικότητα που να σε εμπνέει, ή τουλάχιστον, είναι πολύ δύσκολο. Είναι πολύ δύσκολο να θυσιάσεις τον εαυτό σου έξω από μια συλλογικότητα,που να ξέρεις ότι αυτή η θυσία ''θα πιάσει τόπο''. Ή τουλάχιστον, πρέπει να νιώθεις ότι θυσιάζεις τον εαυτό σου, προσφέροντας περισσότερα από όσα θα πετύχαινες με άλλες δράσεις και άλλους τρόπους.