Το 90% της καλύτερης λυρικής ποίησης γράφτηκε post coitum, Ι.Μπρόντσκι

Χρόνου περιιόντος,

ανά τον βίο σκοπευτής

και στόχος συνάμα,

βάδιζα στις απόκρημνες

πλαγιές της απορίας.

Ι.Μπρόντσκι

Αποσπάσματα από το σύντομο δοκίμιο του Ιωσήφ Μπρόντσκι  «Υπερασπίζοντας τον Καβάφη», Νέα Υόρκη, 1997

. Η ζωή του Καβάφη ήταν τόσο ασυνήθιστη, ώστε αυτός ούτε μια φορά δεν εξέδωσε κάποιο βιβλίο με στίχους του. Ζούσε στην Αλεξάνδρεια, έγραφε στίχους (σπανίως τους δημοσίευσε σε feuilles volantes, σε μικρές μπροσούρες ή απλά σε φύλλα χαρτιού σε πολύ περιορισμένο αριθμό αντιτύπων), συναναστρεφόταν στα καφενεία με τους ντόπιους ή τους ξένους λογοτέχνες που επισκέπτονταν την πόλη, έπαιζε χαρτιά, πήγαινε στις ιπποδρομίες, ήταν θαμώνας ομοφυλοφιλικών οίκων ανοχής και ορισμένες φορές έκανε την εμφάνισή του στην εκκλησία.

…ήδη από το 1909-1910 άρχισε να απελευθερώνει τους στίχους του από κάθε ποιητική συμβατικότητα – πλούσια εκφραστικότητα, παραβολές, μετρική, λάμψη και ρυθμός. Αυτό δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η οικονομία της ωριμότητας και ο Καβάφης καταφεύγει επίτηδες στα «φτωχά» μέσα, στη χρήση των λέξεων στην πρωταρχική τους σημασία, για να ενδυναμώσει αυτή την οικονομία. Έτσι, για παράδειγμα, αποκαλεί τα σμαράγδια «πράσινα», ενώ περιγράφει τα σώματα ως «νεαρά και όμορφα». Αυτή η τεχνική εμφανίστηκε όταν ο Καβάφης κατάλαβε ότι η γλώσσα δεν είναι εργαλείο συνείδησης, αλλά εργαλείο σφετερισμού, ότι ο άνθρωπος, αυτός ο φυσικός αστός, χρησιμοποιεί τη γλώσσα έτσι ακριβώς όπως χρησιμοποιεί τα ρούχα ή την κατοικία. Απ΄ότι φαίνεται, η ποίηση είναι το μοναδικό όπλο για τη νίκη επί της γλώσσας με τη χρήση των ίδιων των μέσων της γλώσσας.

. Η «Αλεξάνδρεια του Καβάφη» έχει υπότιτλο «Έρευνα του μύθου εν εξελίξει» (Cavafy΄s Alexandria: Study of a myth in progress, by Edmund Keelley). Αν και η έκφραση «μύθος εν εξελίξει» έχει καθιερωθεί από τον Γιώργο Σεφέρη, η έκφραση «έρευνα της μεταφοράς εν εξελίξει» θα ήταν το ίδιο ταιριαστή. Ο μύθος ουσιαστικά ανήκει στην προ-ελληνιστική περίοδο, κι απ΄ότι φαίνεται, αυτή η λέξη «μύθος», ήταν μια ατυχής επιλογή, ιδιαίτερα αν θυμηθούμε την προσωπική σχέση του Καβάφη προς όλες τις δυνατές και τετριμμένες προσεγγίσεις του θέματος Ελλάδα : η μυθολογική και ηρωική παραγωγή, η εθνικιστική γκρίνια κ.λ.π. – είναι τόσο χαρακτηριστικές για πολλούς τεχνίτες του λόγου, είτε είναι συμπατριώτες του Καβάφη είτε είναι αλλοδαποί.

. Το αίσθημα της ιστορίας σ΄αυτόν είναι εκλεπτυσμένο, όπως και οι αναγνωστικές του προτιμήσεις. Στα δύο αυτά στοιχεία υποτάχθηκε, αφού του εξασφάλισαν τη μάσκα. Ο άνθρωπος είναι προϊόν της ανάγνωσης • ο ποιητής ακόμη περισσότερο.

. Όσο εγκαταλελειμμένος και παραμελημένος είναι ο τόπος (Αλεξάνδρεια), τόσο πιο δυνατή είναι η επιθυμία να τον αναζωογονήσεις. Τι μας συγκρατεί από την παραδοχή ότι η απόφαση του Καβάφη να παραμείνει στην Αλεξάνδρεια ήταν, θα έλεγε κανείς, κλασική ελληνική (υποταγή στη μοίρα, που τον έφερε εδώ, υποταγή στις Μοίρες), - είναι η χαρακτηριστική για τον Καβάφη αποστροφή προς τη μυθοποίηση• ενώ από την πλευρά του αναγνώστη είναι πιθανή η κατανόηση ότι κάθε επιλογή είναι ουσιαστικά φυγή από την ελευθερία.

. Η τέχνη είναι η εναλλακτική μορφή ύπαρξης, παρόλο που ο τόνος εδώ θα πρέπει να δοθεί στην «ύπαρξη», μιας και η δημιουργική διαδικασία δεν είναι ούτε φυγή από την πραγματικότητα, ούτε εξιδανίκευσή της. Σε κάθε περίπτωση, για τον Καβάφη δεν ήταν ούτε εξιδανίκευση, και η ερμηνεία του για την «κατ΄αίσθηση» πόλη στο σύνολό της είναι η άμεση απόδειξη περί αυτού.

. Το 90% της καλύτερης λυρικής ποίησης γράφτηκε post coitum (μετά τον οργασμό) – το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση του Καβάφη. Όποιο κι αν ήταν το θέμα των ποιημάτων του, ήταν γραμμένο πάντα αναδρομικά. Η ομοφυλοφιλία καθεαυτή οδηγεί πιο έντονα στην αυτοανάλυση, απ΄ότι η ετεροφυλία. Θεωρώ ότι η «ομοφυλόφιλη» περί αμαρτίας αντίληψη είναι πολύ πιο καλά επεξεργασμένη από ότι η «φυσιολογική» : οι «φυσιολογικοί» άνθρωποι έχουν, σε τελική ανάλυση, εξασφαλίσει τη δυνατότητα της στιγμιαίας εξαγοράς μέσω του γάμου, ή άλλων κοινωνικά αποδεκτών μορφών ιδιοκτησίας. Η ομοφυλόφιλη ψυχολογία, όπως άλλωστε και η ψυχολογία οποιασδήποτε μειονότητας, είναι ισχυρή λόγω των έντονων αποχρώσεων της και για το λόγο αυτό αυξάνει την προσωπική αντίσταση σε τέτοιο βαθμό, ώστε επέρχεται ιδιοσυγκρασιακή μεταβολή κατά 180º, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα η άμυνα να μετατραπεί σε επίθεση. Κατά κάποιο τρόπο, η ομοφυλοφιλία είναι μορφή συναισθηματικού μαξιμαλισμού, ο οποίος επεξεργάζεται και καταβροχθίζει τις διανοητικές και συναισθηματικές ικανότητες της προσωπικότητας σε τέτοιο βαθμό, ώστε η «προ-συναισθηματική σκέψη», ο παλιός σύντροφος του Τ. Σ. Έλιοτ, να παύει να είναι μια αφαίρεση.

. Εκείνο που μετράει στη τέχνη δεν είναι οι σεξουαλικές προτιμήσεις, φυσικά, αλλά εκείνο που αυτές δημιούργησαν. Μόνο ο επιφανειακός ή εμπαθής κριτικός θα κατατάξει τους στίχους του Καβάφη στους «ομοφυλοφιλικούς» ή θα τους αναγάγει στα «φιλήδονα πάθη του». Οι ερωτικοί στίχοι του Καβάφη είναι γραμμένοι στο ίδιο πνεύμα με τα ιστορικά του ποιήματα.

. Το μόνο μέσο που έχει στη διάθεση του ο άνθρωπος για να αντιπαλέψει το χρόνο, είναι η μνήμη• αυτή ειδικά η εξαιρετική, αισθητική και ιστορική μνήμη είναι η ουσία της ιδιομορφίας του Καβάφη. Η μηχανική του έρωτα καθεαυτή προϋποθέτει την ύπαρξη μιας ιδιότυπης γέφυρας μεταξύ του κατ΄αίσθηση και του πνευματικού – προϋπόθεση που οδηγεί στην αποθέωση του έρωτα, γιατί η ιδέα της οριακής ζωής υπάρχει όχι μόνο στις συνουσίες μας, αλλά και στους χωρισμούς μας.

. Τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη θα πρέπει να τα χαρακτηρίσουμε όχι «τραγικά», αλλά τρομερά : γιατί στην τραγωδία γίνεται λόγος για την fait accompli (τετελεσμένο γεγονός-νομικός όρος), την ίδια στιγμή που ο τρόμος είναι προϊόν της φαντασίας (αδιάφορο παραμένει το γεγονός προς τα πού αυτός απευθύνεται, στο μέλλον ή στο παρελθόν). Το αίσθημα της απώλειας είναι σ΄αυτόν πολύ πιο έντονο από το αίσθημα της κτήσης, απλά και μόνο γιατί η εμπειρία του χωρισμού είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη απ΄ότι η συμβίωση. Θα νόμιζε κανείς ότι ο Καβάφης είναι πολύ πιο ευαίσθητος στο χαρτί, απ΄ότι στην πραγματικότητα, όπου το συναίσθημα της ενοχής και του απαγορευμένου είναι ήδη ισχυροί ανασταλτικοί παράγοντες. Τα ποιήματα όπως «Πριν ο χρόνος τους αλλάξει» και «Κρυμμένο», αναποδογυρίζουν τον ορισμό της Σούζαν Σόνταγκ « η ζωή είναι κινηματογράφος• ο θάνατος – φωτογραφία». Με άλλα λόγια, τα φιλήδονα πάθη του Καβάφη, εάν υπήρξαν τέτοια, προσδιόρισαν την αίσθηση του περί ιστορίας, γιατί η ιστορία, μεταξύ όλων των άλλων, προϋποθέτει το αναπόδραστο. Και τ΄αντίθετο, εάν τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη δεν διαποτίζονταν από τη φιληδονία του, θα είχαν μετατραπεί σε απλά ανέκδοτα.


Υπερασπίζοντας τον Καβάφη, Ι. Μπρόντσι
μτφρ. Δημήτρης Τριανταφυλλίδης

Θάμβος και Θάλπος.

Ο βολβός του ματιού αποπειράται την ανασύνθεση της αίσθησης.