H Αστική Γεωργία στην Αβάνα

Δικαίως η Αβάνα θεω­ρεί­ται παγκό­σμια πρω­τεύ­ουσα της αστι­κής γεωρ­γίας. Από τη δεκα­ε­τία του ’90 μέχρι σήμερα, το κου­βα­νέ­ζικο πρό­γραμμα αστι­κής γεωρ­γίας εξα­σφά­λισε στα 2,2 εκα­τομ­μύ­ρια κατοί­κων της Αβά­νας επάρ­κεια σε τρό­φιμα και προ­πα­ντός μετα­μόρ­φωσε μια βαθιά επι­σι­τι­στική κρίση σε πολι­τικό και οικο­νο­μικό θρί­αμβο. Μπρο­στά στη φανερή πλέον πορεία της χώρας μας, και κυρίως του μεγα­λύ­τε­ρου μέρους του ελλη­νι­κού πλη­θυ­σμού προς την επι­σι­τι­στική κρίση, το παρά­δειγμα της Αβά­νας δεί­χνει με σαφή­νεια τι θα έπρεπε να κάνουμε, αρχί­ζο­ντας ει δυνα­τόν από σήμερα. Βεβαίως, οι βαθιές δια­φο­ρές των πολιτικο-οικονομικών μοντέ­λων Κού­βας και Ελλά­δας, καθώς και οι εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κές διε­θνείς συγκυ­ρίες, θα παί­ξουν τον ρόλο τους στις μορ­φές που θα πάρει η ελλη­νική απά­ντηση στην κρίση. Τα πράγ­ματα όμως είναι σαφή: Μπρο­στά μας έχει αρχί­σει να ορθώ­νε­ται το φάσμα της πεί­νας και ο τρό­πος που αντι­με­τώ­πισε η Κούβα μια παρό­μοια βαθιά κρίση μπο­ρεί να μας προ­σφέ­ρει πολύ­τιμα μαθήματα.

Όταν το 1989 κατέρ­ρευσε η Σοβιε­τική Ένωση, η Κούβα βρέ­θηκε σε τρα­γική κατά­σταση. Έχασε τον μονα­δικό πελάτη της σε ζαχα­ρο­κά­λαμο, άρα και ξένο συνάλ­λαγμα, έχασε τον βασικό προ­μη­θευτή της σε τρό­φιμα (εισή­γαγε το 50% των συνο­λι­κών τρο­φί­μων), έχασε την πρό­σβασή της σε φτηνά ορυ­κτά καύ­σιμα, τα γεωρ­γικά της εφό­δια μειώ­θη­καν κατά 67%, η εισα­γωγή γεωρ­γι­κών μηχα­νη­μά­των στα­μά­τησε και υπο­λο­γί­ζε­ται ότι μεταξύ 1991 και 1995 τα τρό­φιμα μειώ­θη­καν κατά 60%, κυρίως στην Αβάνα. Ξεκί­νησε σε μεγάλη έκταση η δια­νομή τρο­φί­μων με δελ­τίο για να δια­σφα­λι­στεί η δίκαιη δια­νομή, αλλά παρ’ όλα αυτά, μέχρι το 1995 ο μέσος κάτοι­κος της Αβά­νας έχασε 10 κιλά από το βάρος του. Τα πράγ­ματα μάλι­στα επι­δει­νώ­θη­καν από την επι­βολή αυστη­ρό­τε­ρου εμπάρ­γκο από τις ΗΠΑ. Ήταν φανερό ότι αν δεν δινό­ταν, και μάλι­στα επει­γό­ντως, μια οργα­νω­μένη απά­ντηση, η επι­σι­τι­στική κρίση θα μετα­τρε­πό­ταν σύντομα σε ανθρω­πι­στική. Τα στοι­χεία που παρα­θέ­τουμε σ’ αυτό το άρθρο βασί­ζο­νται σε επι­τό­πια έρευνα του Μάριο Νόβο και της Κάθριν Μέρφυ.

Μέχρι το 1989, η αστική γεωρ­γία ήταν σχε­δόν ανύ­παρ­κτη στην Αβάνα. Δεν υπήρχε κανέ­νας λόγος να καλ­λιερ­γεί μόνος του κανείς τρό­φιμα, ούτε καν οι φτω­χό­τε­ροι. Με το ξεκί­νημα όμως της κρί­σης εμφα­νί­στηκε η αστική γεωρ­γία με σύν­θημα να μη μεί­νει ακαλ­λιέρ­γητη ούτε σπι­θαμή γης, ακόμα και μέσα στην έντονα αστι­κο­ποι­η­μένη Αβάνα. Το πρό­γραμμα αυτο­κα­τα­νά­λω­σης (autoconsumo), που είχε ξεκι­νή­σει στα τέλη της δεκα­ε­τίας του ’80 με στόχο την αυτάρ­κεια σε τρό­φιμα, επε­κτά­θηκε και μεί­ωσε κατά πολύ την ανά­γκη για μετα­φο­ρές, κατά­ψυξη, απο­θή­κευση και άλλες απαι­τη­τι­κές σε πόρους δρα­στη­ριό­τη­τες. Σε ολό­κληρη την Αβάνα άρχι­σαν να εμφα­νί­ζο­νται αστι­κοί κήποι. Τους κατοί­κους της πόλης δεν τους απα­σχο­λούσε τόσο το εάν θα ασχο­λη­θούν με την καλ­λιέρ­γεια τρο­φί­μων και την εκτροφή ζώων, αλλά μάλ­λον το πώς θα το έκαναν.

Παρα­γωγή μέσα στην κοι­νό­τητα, από την κοι­νό­τητα, για την κοινότητα

Για τους Αβα­νέ­ζους, η αστική γεωρ­γία ήταν εξαρ­χής ένας τρό­πος για να έρθουν κοντά οι παρα­γω­γοί και οι κατα­να­λω­τές με στόχο τη στα­θερή ροή φρέ­σκων και υγιει­νών τρο­φί­μων από την παρα­γωγή στην κατα­νά­λωση. Εξαι­ρε­τική σημα­σία είχε εξαρ­χής η εγγύ­τητα παρα­γω­γών και κατα­να­λω­τών, δηλαδή η τοπι­κό­τητα της όλης δια­δι­κα­σίας. Γενικά, η αστική γεωρ­γία στην Αβάνα είναι ένα σύστημα εντα­τι­κής, οργα­νι­κής καλ­λιέρ­γειας (με οργα­νικά φυτο­φάρ­μακα και οργα­νική λίπανση), που επι­διώ­κει την παρα­γωγή μιας ποι­κι­λίας φυτι­κών προ­ϊ­ό­ντων και ζώων όλο τον χρόνο. Ιδιαί­τερη προ­σοχή δίνε­ται στη σωστή χρήση του νερού, την προ­σε­κτική δια­χεί­ριση της γονι­μό­τη­τας του εδά­φους και την προ­στα­σία του περι­βάλ­λο­ντος. Η υπο­στή­ριξη της κυβέρ­νη­σης είναι δεδο­μένη και πολ­λοί κρα­τι­κοί οργα­νι­σμοί παί­ζουν σημα­ντικό ρόλο στην οργά­νωση της αστι­κής γεωρ­γίας. Οι δημο­τι­κές αρχές της Αβά­νας μάλι­στα απα­γό­ρευ­σαν εξαρ­χής τη χρήση χημι­κών φυτο­φαρ­μά­κων μέσα στα όρια της πόλης και έτσι τα παρα­γό­μενα προ­ϊ­ό­ντα είναι όλα οργα­νικά. Το ενδια­φέ­ρον όλων για συνε­χείς βελ­τιώ­σεις παρα­μέ­νει έντονο και καθη­με­ρινά σχε­δόν νέες ιδέες και εφαρ­μο­γές δοκι­μά­ζο­νται από παρα­γω­γούς και επι­στη­μο­νικά ινστιτούτα.

Τέλος στον κρα­τικό συγκεντρωτισμό

Τον Σεπτέμ­βριο του 1993, η κυβέρ­νηση της Κού­βας έκανε μια πολύ σημα­ντική πολι­τική στροφή. Με τον Νόμο 142, διέ­σπασε τα περισ­σό­τερα μεγάλα κρα­τικά αγρο­κτή­ματα και δημιούρ­γησε τις λεγό­με­νες Βασι­κές Μονά­δες Συνε­ται­ρι­κής Παρα­γω­γής (Unidades Básicas de Producción Cooperativa), δηλαδή μικρό­τερα αγρο­κτή­ματα που ανή­κουν και διευ­θύ­νο­νται από τους εργα­ζό­με­νους σ’ αυτά. Ουσια­στικά, η κυβέρ­νηση του Κάστρο εγκα­τέ­λειψε το συγκε­ντρω­τικό μοντέλο παρα­γω­γής με στόχο τη σύν­δεση των εργα­ζό­με­νων με τη γη, την ανά­πτυξη αίσθη­σης ευθύ­νης, την ενί­σχυση της αυτο­πε­ποί­θη­σης των εργα­ζό­με­νων και των οικο­γε­νειών τους, την άμεση δια­σύν­δεση του εισο­δή­μα­τος με την παρα­γω­γι­κό­τητα και την αύξηση της αυτο­νο­μίας. Παράλ­ληλα, επι­τρά­πηκε να λει­τουρ­γή­σουν πάλι οι μέχρι τότε απα­γο­ρευ­μέ­νες αγο­ρές παραγωγών.

Παρ’ όλα αυτά, η κυβέρ­νηση συνέ­χισε να παί­ζει ενεργό ρόλο στην αστική γεωρ­γία. Ο ρόλος της όμως ήταν πλέον υπο­βοη­θη­τι­κός, συντο­νι­στι­κός και εκπαι­δευ­τι­κός και έτσι το ορμη­τικό κίνημα αστι­κής γεωρ­γίας της Κού­βας υπο­στη­ρί­χθηκε για πρώτη φορά στον κόσμο από ένα συντο­νι­σμένο πρό­γραμμα που περι­λάμ­βανε εύκολη πρό­σβαση στη γη, εκπαι­δευ­τι­κές υπη­ρε­σίες, ανά­πτυξη έρευ­νας και τεχνο­λο­γίας, νέα κατα­στή­ματα γεωρ­γι­κών εφο­δίων και νέα σχή­ματα μάρ­κε­τινγκ και οργά­νω­σης των σημείων πωλή­σεων των παραγωγών.

Η εγκα­τά­λειψη του συγκε­ντρω­τι­σμού από το καθε­στώς επέ­βαλε τη ρύθ­μιση του δικαιώ­μα­τος χρή­σης της γης από τους καλ­λιερ­γη­τές. Η βασική προ­τε­ραιό­τητα ήταν να δια­τε­θεί η γη για παρα­γωγή τρο­φί­μων. Για τον λόγο αυτό, έπρεπε να δια­σφα­λι­στούν τα δικαιώ­ματα χρή­σης της γης σε όσους θέλουν να καλ­λιερ­γούν τρό­φιμα. Το νέο Υπουρ­γείο Ανά­πτυ­ξης Αστι­κής Γεωρ­γίας που δημιουρ­γή­θηκε ανέ­λαβε αυτό το έργο και άλλαξε τους πολε­ο­δο­μι­κούς κανο­νι­σμούς ώστε οι καλ­λιερ­γη­τές να έχουν νομική προ­τε­ραιό­τητα σε κάθε αχρη­σι­μο­ποί­ητο χώρο. Οι πολί­τες που θέλουν να ξεκι­νή­σουν ένα κήπο κάνουν αίτηση στην τοπική αυτο­διοί­κηση, ζητώ­ντας συνή­θως ένα συγκε­κρι­μένο οικό­πεδο. Με την απο­κε­ντρω­τική αυτή στρα­τη­γική, η δια­σφά­λιση του δικαιώ­μα­τος καλ­λιέρ­γειας της γης γίνε­ται γρή­γορα και με ελά­χι­στη γρα­φειο­κρα­τία. Κάθε αχρη­σι­μο­ποί­ητη ιδιω­τική γη δίνε­ται ως επι­καρ­πία σε όποιον θέλει να την καλ­λιερ­γή­σει. Πάντως, αν ο καλ­λιερ­γη­τής δεν αρχί­σει παρα­γωγή μέσα σε έξη μήνες, όλα τα δικαιώ­ματα επι­στρέ­φο­νται στον νόμιμο ιδιοκτήτη.

Το σύστημα καλ­λιέρ­γειας στην Αβάνα

Το 1998, ήταν σε λει­τουρ­γία πάνω από 8.000 επί­σημα ανα­γνω­ρι­σμέ­νες μονά­δες αγρο­τι­κής παρα­γω­γής, στις οποίες απα­σχο­λού­νταν 30.000 άτομα. Το 30% περί­που της δια­θέ­σι­μης γης στην Αβάνα καλ­λιερ­γεί­ται και τα αγρο­κτή­ματα και οι κήποι της πόλης μπο­ρούν να ταξι­νο­μη­θούν σε πέντε κατηγορίες.

1. Λαϊ­κοί κήποι

Η πιο δημο­φι­λής μορφή αστι­κής γεωρ­γία στην Αβάνα είναι οι λαϊ­κοί κήποι (grupos de parceleros), που διευ­θύ­νο­νται από τους καλ­λιερ­γη­τές. Οι κήποι αυτοί εμφα­νί­στη­καν λίγο πολύ αυθόρ­μητα σε αυλές, μπαλ­κό­νια και ταρά­τσες σαν απά­ντηση στα προ­βλή­ματα της περιό­δου της πεί­νας. Τα πρώτα χρό­νια της κρί­σης, όλα σχε­δόν τα τρό­φιμα από τους λαϊ­κούς κήπους της Αβά­νας πήγαι­ναν κατευ­θείαν στις οικο­γέ­νειες, τους στε­νούς φίλους και τους γεί­το­νες των καλ­λιερ­γη­τών. Μια έρευνα το 1995 δια­πί­στωνε ότι κατά μέσο όρο 10 άτομα δια­τρέ­φο­νταν κανο­νικά από κάθε κήπο. Με τη χαλά­ρωση των νόμων για τις πωλή­σεις αγρο­τι­κών προ­ϊ­ό­ντων, η παρα­γωγή αυξή­θηκε και επι­τρά­πηκε στους καλ­λιερ­γη­τές να έχουν και ένα οικο­νο­μικό όφελος.

Εντού­τοις, οι καλ­λιερ­γη­τές χαρί­ζουν σημα­ντι­κές ποσό­τη­τες τρο­φί­μων στη γει­το­νιά, ιδίως σε σχο­λεία και παι­δι­κούς σταθ­μούς. Κι αυτό είναι λογικό, εφ’ όσον η κοι­νό­τητα τους προ­σφέ­ρει δωρεάν τη γη. Σήμερα, πάνω από 26.000 λαϊ­κοί κήποι στην Αβάνα καλύ­πτουν πάνω από 24.000 στρέμ­ματα και παρά­γουν 25.000 τόνους τρο­φί­μων τον χρόνο. Η πλειο­νό­τητα των καλ­λιερ­γη­τών έχουν άλλη κύρια δου­λειά και καλ­λιερ­γούν στον ελεύ­θερο χρόνο τους, ενώ ένα μεγάλο μέρος απ’ αυτούς είναι συνταξιούχοι.

2. Βασι­κές Μονά­δες Συνε­ται­ρι­κής Παραγωγής

‘Όπως ανα­φέ­ραμε παρα­πάνω, πρό­κει­ται για τα συνε­ται­ρικά αγρο­κτή­ματα που προ­έ­κυ­ψαν από τη διά­σπαση των μεγά­λων κρα­τι­κών αγρο­κτη­μά­των. Βρί­σκο­νται σε ολό­κληρη τη χώρα και έχουν συνή­θως 5–10 μέλη, ανά­λογα με τους δια­θέ­σι­μους πόρους. Παρά­γουν διά­φορα είδη προ­ϊ­ό­ντων, ενώ οι 16 Βασι­κές Μονά­δες Συνε­ται­ρι­κής Παρα­γω­γής στην Αβάνα παρά­γουν γάλα.

3. Συνε­ται­ρι­κές μονά­δες εφοδιασμού

Η παρα­γωγή αυτών των μονά­δων κατευ­θύ­νε­ται στον εφο­δια­σμό της καντί­νας των εργο­στα­σίων. Οι περισ­σό­τε­ρες όμως απ’ αυτές παρά­γουν πλε­ό­να­σμα, που πωλεί­ται στους εργα­ζό­με­νους σε χαμη­λές “κρα­τι­κές τιμές”. Μπο­ρούν επί­σης να πωλούν κατευ­θείαν στο κοινό, συνή­θως από ένα πάγκο δίπλα στο εργο­στά­σιο. Συχνά τα κέρδη από την καλ­λιέρ­γεια δια­νέ­μο­νται μεταξύ των καλλιεργητών.

4. Ιδιω­τικά αγροκτήματα

Μέσα στα όρια της πόλης της Αβά­νας υπάρ­χει ένα αριθ­μός ιδιω­τι­κών αγρο­κτη­μά­των (Campesinos particolares). Η μέση έκταση αυτών των αγρο­κτη­μά­των είναι 130 στρέμ­ματα. Το μεγα­λύ­τερο μέρος του γάλα­κτος και των κομ­μέ­νων λου­λου­διών που πωλού­νται στην Αβάνα προ­έρ­χε­ται από αυτά τα αγρο­κτή­ματα. Το γάλα δεν πωλεί­ται στις αγο­ρές παρα­γω­γών, αλλά δια­νέ­με­ται μέσω του κρα­τι­κού συστή­μα­τος διανομής.

5. Κρα­τικά αγροκτήματα

Υπάρ­χουν τρεις κρα­τι­κές αγρο­τι­κές επι­χει­ρή­σεις στην Αβάνα. Κάθε επι­χεί­ρηση είναι οργα­νω­μένη σε δημο­τικά αγρο­κτή­ματα που τρο­φο­δο­τούν την επι­χεί­ρηση σε “λογι­κές τιμές”. Το προ­ϊόν κατό­πιν δια­νέ­με­ται από το κρα­τικό σύστημα διανομής.

6. Organopónicos και εντα­τι­κοί κήποι

Ένα ιδιαί­τερο χαρα­κτη­ρι­στικό της αβα­νέ­ζι­κης αστι­κής γεωρ­γίας είναι τα λεγό­μενα organopónicos. Είναι κήποι με ζαρ­ντι­νιέ­ρες και υψω­μένα παρ­τέ­ρια με υψηλή περιε­κτι­κό­τητα κομπόστ (50%). Τα organopónicos χρη­σι­μο­ποιού­νται κυρίως για εντα­τική παρα­γωγή λαχα­νι­κών. Το σύστημα λει­τουρ­γεί καλά στο αστικό περι­βάλ­λον – π.χ. σε πλα­κό­στρωτα οικό­πεδα ή σε αγρο­τε­μά­χια με άγονο χώμα. Μερικά organopónicos είναι ενταγ­μένα σε μια κρα­τική επι­χεί­ρηση, ενώ άλλα είναι οργα­νω­μένα σε Βασι­κές Μονά­δες Συνε­ται­ρι­κής Παρα­γω­γής. Έχουν υψηλή παρα­γω­γι­κό­τητα και ανα­φέ­ρο­νται σοδειές που φτά­νουν τα 30 κιλά ανά τετρα­γω­νικό μέτρο. Το μεγα­λύ­τερο organopónico διευ­θύ­νε­ται από την Ομο­σπον­δία Κου­βα­νέ­ζων Γυναι­κών και απα­σχο­λεί 140 γυναίκες.

Εκεί που το χώμα είναι κατάλ­ληλο, το σύστημα των organopónicos βαθ­μιαία αντι­κα­θί­στα­ται από τους εντα­τι­κούς κήπους (huertos intensivos). Οι κήποι αυτοί αξιο­ποιούν μεθό­δους εντα­τι­κής καλ­λιέρ­γειας σε υψω­μένα παρ­τέ­ρια χωρίς τει­χώ­ματα. Οι 800 περί­που μονά­δες organopónicos και huertos intensivos καλύ­πτουν πάνω από 3.900 στρέμ­ματα και έχουν μέση παρα­γωγή 21 κιλά ανά τετρα­γω­νικό μέτρο.

Η αγρο­τική παρα­γωγή στην Αβάνα

Το συνο­λικό εμβα­δόν της Αβά­νας είναι 720 περί­που τετρα­γω­νικά χιλιό­με­τρα και απ’ αυτά τα 300 περί­που χρη­σι­μο­ποιού­νται για αγρο­τική παραγωγή.

Πίνα­κας 1: Αστική αγρο­τική παρα­γωγή στην πόλη της Αβάνας

Έτος	1995	1996	1997	1998
Παρα­γωγή (τόνοι)	44,243	80,462	96,653	113,525

Πίνα­κας 2: Αστική αγρο­τική παρα­γωγή στην Κούβα ανά σύστημα παρα­γω­γής (1997)

Τομέας	Παρα­γωγή (τόνοι)
Λαϊ­κοί κήποι	28,385
Αυτο­κα­τα­νά­λωση	23,389
Organopónicos	47,651
Ιδιω­τικά αγροκτήματα	44,480
Κρα­τικά αγροκτήματα	16,095
ΣΥΝΟΛΟ	160,000

Πηγή: Grupo Provincial Agropecuario, 1998

Οι λαϊ­κοί κήποι όχι μόνο παρα­μέ­ρι­σαν τη μονο­το­νία των δια­θέ­σι­μων τρο­φί­μων, αλλά και επα­νέ­φε­ραν παρα­δο­σια­κές παρα­γω­γές (λ.χ. σου­σάμι) και εισή­γα­γαν νέες, όπως το σπα­νάκι. Μεταξύ των διά­φο­ρων τύπων παρα­γω­γής παρα­τη­ρού­νται κάποιες δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις. Οι οικια­κοί κήποι και οι κήποι στους χώρους εργα­σίας παρά­γουν κυρίως για αυτο­κα­τα­νά­λωση και γι’ αυτό οι κηπου­ροί καλ­λιερ­γούν ό,τι θέλουν να κατα­να­λώ­σουν, όπως φρέ­σκα λαχα­νικά, ρίζες και κον­δύ­λους, καρυ­κεύ­ματα και λίγα φρούτα. Πολ­λοί επί­σης εκτρέ­φουν μικρά ζώα για κρέας, γάλα, αυγά κλπ.

Οι μονά­δες εφο­δια­σμού καλ­λιερ­γούν παρό­μοιες παρα­γω­γές επειδή σκο­πός τους είναι να τρο­φο­δο­τούν το γεύμα των εργα­ζό­με­νων στους τόπους εργα­σίας. Όταν υπάρ­χει δια­θέ­σι­μος χώρος, οι κήποι αυτοί συχνά εκτρέ­φουν ζώα, μερι­κές φορές ακόμα και αγε­λά­δες. Το 1997 παρή­γα­γαν 8.355.000 αυγά, 1.392.000 λίτρα γάλα και 240 τόνους κρέας.

Τα organopónicos έχουν δια­φο­ρε­τικό ρόλο και εστιά­ζο­νται στην παρα­γωγή συμπλη­ρω­μα­τι­κών τρο­φί­μων που οι κάτοι­κοι της πόλης δεν μπο­ρούν να εξα­σφα­λί­σουν από το δελ­τίο. Τα τρό­φιμα αυτά που συνή­θως αγο­ρά­ζο­νται καθη­με­ρινά περι­λαμ­βά­νουν το μαρούλι, τα φρέ­σκα κρεμ­μυ­δά­κια, το σπα­νάκι, τις τομά­τες, τα φρέ­σκα φασο­λά­κια και κάποια άλλα λαχα­νικά και καρυκεύματα.

Ζωική παρα­γωγή

Στην Αβάνα εκτρέ­φο­νται επί­σης και πολ­λές χιλιά­δες ζώα, αν και έχουν θεσπι­στεί κανο­νι­σμοί για το πού λαβαί­νει χώρα η χοι­ρο­τρο­φία, ώστε να μην επη­ρε­ά­ζε­ται ο τοπι­κός πλη­θυ­σμός ή να μη μολύ­νο­νται τα απο­θέ­ματα νερού. Γι’ αυτό, η χοι­ρο­τρο­φία υπάρ­χει κυρίως στα όρια της πόλης. Το 1998 υπήρ­χαν 63.000 χοί­ροι, εκ των οποίων το 68% ανή­καν σε ιδιώ­τες. Επί­σης, στην Αβάνα υπήρ­χαν την ίδια χρο­νιά 700 μονά­δες παρα­γω­γής κου­νε­λιών με 3.500 κονι­κλο­μη­τέ­ρες. Ακόμα, οι κάτοι­κοι είχαν μεγα­λώ­σει μέσω του προ­γράμ­μα­τος αστι­κής γεωρ­γίας 170.000 που­λε­ρικά. Επί­σης, υπήρ­χαν πρό­βατα και κατσί­κες όχι μόνο για το κρέας, αλλά και για το γάλα τους.

Υπο­στη­ρι­κτι­κές υπηρεσίες

Οι κάτοι­κοι της Αβά­νας δεν έγι­ναν έμπει­ροι κηπου­ροί σ’ ένα βράδυ. Ήταν γεμά­τοι ενθου­σια­σμό, αλλά πολύ λίγα γνώ­ρι­ζαν για τις εντα­τι­κές, αγρο-οικολογικές και μικρής κλί­μα­κας μεθό­δους που απαι­τού­νταν για ένα επι­τυ­χές πρό­γραμμα αστι­κής γεωρ­γίας. Από την άλλη πλευρά, μια τέτοια μεί­ζων αλλαγή από μια γεωρ­γία με μεγάλη χρήση χημι­κών λιπα­σμά­των και φυτο­φαρ­μά­κων σε μια βιώ­σιμη οργα­νική γεωρ­γία δεν θα μπο­ρούσε να γίνει χωρίς τεχνική υπο­στή­ριξη. Εδώ ο ρόλος του κου­βα­νέ­ζι­κου κρά­τους ήταν καθο­ρι­στι­κός. Η ορμη­τική ανά­πτυξη της αστι­κής γεωρ­γίας στην Κούβα έγινε εφι­κτή μέσα από ένα εντυ­πω­σιακό σύνολο οργα­νι­σμών υπο­στή­ρι­ξης των παρα­γω­γών. Ένα καλά οργα­νω­μένο σύστημα που απαρ­τί­ζε­ται από δημο­τι­κές αρχές, λαϊκά συμ­βού­λια, ινστι­τούτα ερευ­νών, καθώς και ένα υπο­στη­ρι­κτικό δίκτυο, πλαι­σιώ­νει σε καθη­με­ρινή βάση τους καλλιεργητές.

1. Το υπο­στη­ρι­κτικό δίκτυο

Κάθε δημο­τική αρχή της Αβά­νας δια­θέ­τει ένα υπο­στη­ρι­κτικό δίκτυο με δύο έως επτά εργα­ζό­με­νους, ανά­λογα με το μέγε­θος και τον αριθμό των κήπων στον δήμο. Το δίκτυο προ­σφέ­ρει γεω­πο­νι­κές και κτη­νια­τρι­κές υπη­ρε­σίες, μετα­φορά τεχνο­λο­γίας, επι­σκέ­ψεις και βοή­θεια στους παρα­γω­γούς για παρα­κο­λού­θηση των καλ­λιερ­γειών, εντο­πι­σμό ασθε­νειών και παρα­σί­των και εξα­σφά­λιση των ανα­γκαίων προ­ϊ­ό­ντων βιο­λο­γι­κού ελέγχου.

Μια άλλη σημα­ντική ευθύνη των εργα­ζό­με­νων του δικτύου είναι η δια­νομή της γης στους καλ­λιερ­γη­τές. Οι κάτοι­κοι κάθε δήμου ζητούν οικό­πεδα και αγρο­τε­μά­χια για καλ­λιέρ­γεια κατευ­θείαν από τον υπεύ­θυνο του δικτύου υπο­στή­ρι­ξης, ο οποίος είναι υπο­χρε­ω­μέ­νος να βρει κατάλ­ληλο αγρο­τε­μά­χιο, να κατο­χυ­ρώ­σει τα δικαιώ­ματα του καλ­λιερ­γητή και να του εκδώ­σει άδεια πωλή­σεων την εποχή της συγκο­μι­δής. Σε περί­πτωση που ο υπεύ­θυ­νος δια­πι­στώ­σει πως ένα αγρο­τε­μά­χιο δεν έγινε παρα­γω­γικό, προει­δο­ποιεί επα­νει­λημ­μένα τον παρα­γωγό και, αν αυτός αδια­φο­ρή­σει, παρα­χω­ρεί τη γη σε άλλο καλλιεργητή.

Οι εργα­ζό­με­νοι στο υπο­στη­ρι­κτικό δίκτυο συνερ­γά­ζο­νται στενά με τους άλλους θεσμούς που εμπλέ­κο­νται στην αστική γεωρ­γία – κατα­στή­ματα αγρο­τι­κών εφο­δίων, παρα­γω­γούς σπό­ρων και κέντρα αγρο­τι­κών ερευ­νών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι διά­φο­ροι θεσμοί αλλη­λο­συ­μπλη­ρώ­νο­νται. Παρά­δειγμα αυτής της συνερ­γα­σίας είναι τα εκπαι­δευ­τικά σεμι­νά­ρια τόσο για τους εργα­ζό­με­νους του δικτύου όσο και τους καλ­λιερ­γη­τές. Μέχρι το 1998, 30.000 άτομα στην Αβάνα είχαν παρα­κο­λου­θή­σει τέτοια σεμι­νά­ρια οργα­νω­μένα από το δίκτυο και τα κέντρα ερευνών.

2. Αγρο­τικά κατα­στή­ματα και σύμβουλοι

Η Αβάνα δια­θέ­τει 26 κατα­στή­ματα αγρο­τι­κών εφο­δίων που παρέ­χουν και συμ­βου­λές στους καλ­λιερ­γη­τές. Στό­χος τους είναι να εξα­σφα­λί­σουν την τεχνική και υλική βιω­σι­μό­τητα της αστι­κής γεωρ­γίας. Τα κατα­στή­ματα βρί­σκο­νται σε αστι­κές περιο­χές και προ­σφέ­ρουν σπό­ρους, φυντά­νια, δεν­δρύλ­λια, βιο-λιπάσματα, βιο-φυτοφάρμακα, βελ­τιω­τικά εδά­φους και εργα­λεία, όπως τσά­πες, σκα­λι­στή­ρια κ.ά. Ο πελά­της βρί­σκει επί­σης σ’ αυτά τεχνι­κές συμ­βου­λές για την καλ­λιέρ­γεια και εκδό­σεις του υπουργείου.

Αρχικά, τα κατα­στή­ματα διευ­θύ­νο­νταν από το υπουρ­γείο, αλλά μέσα στο γενικό πλαί­σιο της απο­κέ­ντρω­σης οι υπάλ­λη­λοι έγι­ναν αυτο­α­πα­σχο­λού­με­νοι δια­χει­ρι­στές με μεγάλο βαθμό αυτο­νο­μίας. Το προ­σω­πικό των κατα­στη­μά­των είναι πτυ­χιού­χοι γεω­πό­νοι ή έχουν σοβαρή αγρο­τική εμπει­ρία. Οι τιμές καθο­ρί­ζο­νται από τα κατα­στή­ματα και οι αμοι­βές του προ­σω­πι­κού εξαρ­τώ­νται από τα καθαρά κέρδη.

3. Κέντρα βιο­λο­γι­κού ελέγ­χου ασθενειών

Οι οικο­νο­μι­κές κρί­σεις στέ­ρη­σαν από την Κούβα το απα­ραί­τητο ξένο συνάλ­λαγμα για την εισα­γωγή χημι­κών προ­ϊ­ό­ντων από τα οποία η χώρα εξαρ­τιό­ταν τα προη­γού­μενα χρό­νια. Η κατά­σταση αυτή επι­τά­χυνε την υιο­θέ­τηση και παρα­γωγή βιο-φυτοφαρμάκων. Έντεκα Κέντρα Παρα­γω­γής Εντο­μο­κτό­νων και Εντο­μο­πα­θο­γό­νων (CREE) προ­σφέ­ρουν τις υπη­ρε­σίες τους στους παρα­γω­γούς. Τα κέντρα παρά­γουν και πωλούν βιο-φυτοφάρμακα μέσω των αγρο­τι­κών κατα­στη­μά­των που ήδη ανα­φέ­ραμε παρα­πάνω. Και καθώς οι δημο­τι­κοί κανο­νι­σμοί δεν επι­τρέ­πουν τη χρήση χημι­κών φυτο­φαρ­μά­κων εντός των ορίων της πόλης, τα βιο-φυτοφάρμακα ήταν καθο­ρι­στικά για την ανά­πτυξη της αστι­κής γεωρ­γίας. Συνερ­γα­ζό­μενη με τα CREE είναι η υπη­ρε­σία φυτο-υγιεινής, η οποία απα­σχο­λεί ελεγ­κτές με δικαί­ωμα επι­βο­λής προ­στί­μων για κάθε παρα­βί­αση των κανονισμών.

4. Κέντρα αγρο­τι­κών ερευνών

Η Κούβα δια­θέ­τει ένα μεγάλο τομέα αγρο­τι­κών ερευ­νών. Η ανά­πτυξη της αστι­κής γεωρ­γίας υπο­στη­ρί­χθηκε από την έρευνα και τεχνική βοή­θεια των ερευ­νη­τι­κών ινστι­τού­των. Πρέ­πει επί­σης να σημειω­θεί ότι το εκπαι­δευ­τικό πρό­γραμμα των γεωρ­γι­κών σχο­λών έχει προ­σαρ­μο­στεί στη μετα­μόρ­φωση του αγρο­τι­κού τομέα, εξα­σφα­λί­ζο­ντας έτσι πτυ­χιού­χους ερευ­νη­τές για το μέλ­λον. Ο ρόλος των ερευ­νη­τι­κών ινστι­τού­των στην  Κούβα είναι πολύ­μορ­φος και ορι­σμένα από αυτά συντο­νί­ζουν την παρα­γωγή σε φυτώ­ρια σπό­ρων και φυντα­νιών στην Αβάνα. Άλλα ινστι­τούτα συνερ­γά­ζο­νται στενά με τους παρα­γω­γούς και προ­σφέ­ρουν πόρους, εκπαι­δευ­τικό υλικό και ειδι­κευ­μένη βοήθεια.

Τα προ­βλή­ματα της αστι­κής γεωρ­γίας στην Αβάνα

Σε μεγάλο βαθμό, η επι­τυ­χία της αστι­κής γεωρ­γίας στην Αβάνα βασί­στηκε στον υπο­στη­ρι­κτικό ρόλο του κρά­τους και στην άμεση συμ­με­τοχή του στην επί­λυση συγκε­κρι­μέ­νων προ­βλη­μά­των. Με τη συντο­νι­σμένη πρό­σβαση στους δια­θέ­σι­μους πόρους, απο­φεύ­χθηκε στην Αβάνα ο έντο­νος αντα­γω­νι­σμός και η κερ­δο­σκο­πία, όπως συνέβη σε πολ­λές άλλες πόλεις του κόσμου. Οπωσ­δή­ποτε, ο συντο­νι­σμός αυτός ωφέ­λησε την αστική γεωρ­γία στην Αβάνα, επειδή η γη αξιο­ποι­ή­θηκε παρα­γω­γικά και οι χώροι παρα­γω­γής οργα­νώ­θη­καν σε κατάλ­ληλα σημεία της πόλης, λόγου χάρη κοντά σε υδά­τι­νους πόρους. Οι πόροι όμως δεν επαρκούν.

Η επάρ­κεια νερού είναι ένα μεγάλο πρό­βλημα για τους κήπους της Αβά­νας. Το δίκτυο υδρο­δό­τη­σης δεν επαρ­κεί για να ικα­νο­ποι­ή­σει όλες τις ανά­γκες των νοι­κο­κυ­ριών. Έτσι, ανα­ζη­τού­νται συνε­χώς άλλες πηγές υδρο­δό­τη­σης των κήπων (π.χ. πηγά­δια), καθώς και μέθο­δοι πρό­λη­ψης των απω­λειών σε νερό και καλύ­τε­ρης δια­τή­ρη­σης της υγρα­σίας του χώματος.

Ένα άλλο πρό­βλημα που αφορά γενικά την αστική γεωρ­γία είναι η περιο­ρι­σμένη γη για αγρο­τική παρα­γωγή. Επι­πλέον, η δια­θέ­σιμη γη συχνά έχει σκληρό χώμα, γεμάτο χαλί­κια και με χαμηλή περιε­κτι­κό­τητα σε οργα­νική ύλη. Για να γίνει παρα­γω­γική αυτή η γη απαι­τεί­ται μεγάλη προ­σπά­θεια και μεγά­λες ποσό­τη­τες οργα­νι­κής ύλης και κομπόστ. Σε μερι­κές περιο­χές χωρίς χώμα, οι κηπου­ροί καλ­λιερ­γούν απο­κλει­στικά σε κομπόστ, είτε σε υψω­μένα παρ­τέ­ρια είτε σε ζαρντινιέρες.

Επάρ­κεια τρο­φί­μων και άλλα οφέλη

Χωρίς αμφι­βο­λία, η Αβάνα απο­τε­λεί το επι­τυ­χέ­στερο παρά­δειγμα αξιο­ποί­η­σης της αστι­κής γεωρ­γία για να αντι­με­τω­πι­στεί η επι­σι­τι­στική κρίση, όχι μόνο από τους κατοί­κους της πόλης, αλλά και σαν επί­σημη κρα­τική στρα­τη­γική. Αν και είχαν περά­σει λίγα μόνο χρό­νια από τότε που η Αβάνα κατα­νά­λωνε μεγά­λες ποσό­τη­τες εισα­γό­με­νων τρο­φί­μων, σύντομα η πόλη κατόρ­θωσε να γίνει ένας από τους μεγα­λύ­τε­ρους παρα­γω­γούς λαχα­νι­κών στη χώρα – γεγο­νός που απο­δει­κνύει πόσο σημα­ντική μπο­ρεί να απο­βεί η αστική γεωργία.

Η αστική γεωρ­γία βοή­θησε ουσια­στικά στην ανα­στροφή της επι­δει­νού­με­νης επι­σι­τι­στι­κής κατά­στα­σης κατά τα χρό­νια της κρί­σης. Οι αστι­κοί κήποι έπαι­ξαν κεντρικό ρόλο στην ελά­φρυνση των επι­σι­τι­στι­κών προ­βλη­μά­των. Βέβαια, η αστική παρα­γωγή δεν ήταν αρκετή για να καλύ­ψει όλες τις επι­σι­τι­στι­κές ανά­γκες της Αβά­νας, αλλά συνέ­βαλε αφ’ ενός στην αύξηση των δια­θέ­σι­μων τρο­φί­μων αφ’ ετέ­ρου στη μεί­ωση της τιμής τους. Οι καλ­λιερ­γη­τές της Αβά­νας κατά μέσο όρο πωλούν τα προ­ϊ­ό­ντα τους 20% φτη­νό­τερα από τους μανά­βη­δες. Σημα­ντικό επί­σης όφε­λος για τη συνο­λική οικο­νο­μία προ­σφέ­ρει το γεγο­νός ότι επειδή η παρα­γωγή πωλεί­ται επι­τό­που δεν χρειά­ζε­ται απο­θή­κευση και μετα­φο­ρές, πράγμα που μειώ­νει τις δαπά­νες μετά τη συγκομιδή.

Ανα­φέρ­θηκε πιο πάνω ότι οι κήποι της γει­το­νιάς χαρί­ζουν τρό­φιμα σε σχο­λεία και παι­δι­κούς σταθ­μούς. Έτσι, η αστική γεωρ­γία στην Αβάνα προ­ω­θεί καλύ­τε­ρες δια­τρο­φι­κές συνή­θειες στα παι­διά και τους νέους, με μακρο­πρό­θε­σμα ευερ­γε­τικά απο­τε­λέ­σματα στην υγεία του κου­βα­νέ­ζι­κου λαού. Οι κάτοι­κοι της Αβά­νας τρώνε τώρα περισ­σό­τερα φρέ­σκα λαχα­νικά απ’ ότι πριν από την κρίση, ενώ οι λαϊ­κοί κήποι ενι­σχύ­ουν την κοι­νω­νική συνοχή και αλλη­λεγ­γύη στις γειτονιές.

Σημα­ντική ήταν επί­σης η συμ­βολή της αστι­κής γεωρ­γίας στη δημιουρ­γία νέων ευκαι­ριών απα­σχό­λη­σης. Συνο­λικά, υπο­λο­γί­ζε­ται ότι δημιουρ­γή­θη­καν περί­που 150.000 θέσεις εργα­σίας στην αστική γεωρ­γία και σε δου­λειές που σχε­τί­ζο­νται μ’ αυτή. Το δε οικο­γε­νειακό εισό­δημα πολ­λών από τους εργα­ζό­με­νους στην αστική γεωρ­γία είναι ψηλό­τερο από τον μέσο όρο εισο­δή­μα­τος σε ολό­κληρο το νησί.

Περι­βαλ­λο­ντικά κέρδη

Πριν από την εμφά­νιση της αστι­κής γεωρ­γίας, η Αβάνα είχε μάλ­λον λίγα περι­βαλ­λο­ντικά προ­βλή­ματα σε σύγκριση σε άλλες πόλεις του κόσμου. Όπως απο­δεί­χτηκε στην πράξη, με τη συντο­νι­σμένη δράση κρά­τους και πολι­τών το πρό­γραμμα αστι­κής γεωρ­γίας στην πόλη συνέ­βαλε στη βελ­τί­ωση των περι­βαλ­λο­ντι­κών συν­θη­κών. Η ολο­κλη­ρω­μένη προ­σέγ­γιση της αστι­κής γεωρ­γίας στην Αβάνα βοή­θησε πολύ στην απο­φυγή των προ­βλη­μά­των που συν­δέ­ο­νται με την αστική γεωρ­γία σε άλλες πόλεις. Π.χ. η χρήση τοξι­κών αγρο­τι­κών χημι­κών έχει απα­γο­ρευ­θεί. Η απα­γό­ρευση αυτή έγινε δυνατή επειδή τα ερευ­νη­τικά ινστι­τούτα ήταν σε θέση να προ­σφέ­ρουν αφ’ ενός μεθό­δους βιο­λο­γι­κού ελέγ­χου των εντό­μων, των μυκή­των και των βακτη­ρι­δίων αφ’ ετέ­ρου οργα­νικό έλεγχο μέσω φυτών με εντο­μο­κτό­νες ιδιό­τη­τες, όπως ο καπνός.

Ιδιαί­τερη προ­σοχή δόθηκε στις αλλα­γές στον πολε­ο­δο­μικό σχε­δια­σμό ώστε η αστική γεωρ­γία να μη γίνει εμπό­διο και πρό­βλημα στην ανά­πτυξη της πόλης. Κατα­στρώ­θη­καν πολε­ο­δο­μικά σχέ­δια που προ­έ­βλε­παν πού επι­τρέ­πο­νταν οι χρή­σεις γης για καλ­λιέρ­γεια. Π.χ. η εκτροφή χοί­ρων περιο­ρί­στηκε στην αστική περι­φέ­ρεια με αυστη­ρούς κανο­νι­σμούς υγιει­νής και κτη­νια­τρικό έλεγχο. Ορι­σμέ­νες αγρο­τι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες απα­γο­ρεύ­τη­καν κοντά σε πηγές νερού.

Σημα­ντική επί­σης ήταν η συμ­βολή της αστι­κής γεωρ­γίας στη δια­χεί­ριση των απορ­ριμ­μά­των της πόλης. Η Αβάνα παρά­γει καθη­με­ρινά 1.400 τόνους απορ­ριμ­μά­των από τις περιο­χές κατοι­κίας. Ένα μέρος αυτών των απορ­ριμ­μά­των ανα­κυ­κλώ­νε­ται σε 25 ειδι­κές μονά­δες παρα­γω­γής κομπόστ, η οποία φυσικά διο­χε­τεύ­ε­ται στους κήπους της πόλης. Τέλος, μια σημα­ντική συμ­βολή της αστι­κής γεωρ­γίας στο περι­βάλ­λον της πόλης ήταν το πρό­γραμμα ανα­δά­σω­σης Mi Programma Verde (Το πρά­σινο πρό­γραμμά μου) που είχε θετικό αντί­κτυπο στην αύξηση του πρά­σι­νου στην πόλη, στην καλύ­τερη παρα­κρά­τηση νερού στο υπέ­δα­φος, στη βελ­τί­ωση της ποιό­τη­τας του αέρα και στον καλ­λω­πι­σμό του αστι­κού τοπίου.

Η αστική γεωρ­γία στην Αβάνα ήταν προ­ϊόν της ανά­γκης. Απέ­να­ντι στο οξύ­τατο επι­σι­τι­στικό πρό­βλημα που αντι­με­τώ­πιζε, η πόλη ανέ­πτυξε μια αξιο­θαύ­μα­στη άμυνα – το πιο επι­τυ­χη­μένο πρό­γραμμα αστι­κής γεωρ­γίας στον κόσμο. Η συντο­νι­σμένη δράση πολι­τών και κρά­τους κατόρ­θωσε να απο­μα­κρύ­νει το φάσμα της πεί­νας από την πόλη και ταυ­τό­χρονα να προ­σφέ­ρει ένα έξοχο παρά­δειγμα του τι μπο­ρεί να κάνει μια πόλη που αντι­με­τω­πί­ζει επι­σι­τι­στική κρίση.

(Όλες οι φωτο­γρα­φίες είναι από αστι­κούς κήπους της Αβά­νας) .

πηγή: Κέντρο Εφαρμογών Βιωσιμότητας