Το δικαίωμα στην ευτυχία

"Η συνήθεια όλα τα εξομοιώνει και εγώ δεν είμαι πιο ευτυχισμένος κάτω από τα πλούσια ταβάνια μου από έναν γελαδάρη στην καλύβα του ή από το βόδι στον στάβλο του"

Ζ - Ζ - Ρουσσώ

Για το ποιός είναι ο Ντομένικο Λοζούρντο δεν είχα ιδέα μέχρι πρότινος όταν βρήκα μια σχετική αναφορά στο Radical Desire.

Κάποια  βιογραφικά στοιχεία στο σάιτ της ΚΟΕ.

Ο Ντομένικο Λοζούρντο είναι ιταλός ιστορικός και φιλόσοφος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ούρμπινο, όπου είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Παιδαγωγικών και Φιλοσοφικών Επιστημών. Δραστηριοποιείται στο αντιπολεμικό και αριστερό κίνημα. Έχει δημοσιεύσει δεκάδες έργα, στα οποία ασχολείται ιδιαίτερα με τη μελέτη των Μαρξ και Ένγκελς, καθώς και με τις επαναστάσεις στη Ρωσία και την Κίνα.

και πληροφορίες για την ελληνική έκδοση του βιβλίου του "Η γλώσσα της Αυτοκρατορίας - Λεξικό της Αμερικανικής ιδεολογίας" εδώ.

Παραθέτω μια συνέντευξη που δόθηκε στην Ελευθεροτυπία το 2008. Την παραθέτω με πολεμική διάθεση και με οργή για την περιρρέουσα στη μπλογκόσφαιρα σχετικά με το θέμα της οικονομικής κρίσης όπως αυτή εξελίσσεται στη Κύπρο. Αν ο άνθρωπος ήταν απλώς ζώο και δεν ήταν ένα τουλάχιστον ομιλούν ζώο αν όχι πάντα σκεπτόμενο για τον εαυτό του θα καθόμουν ευχαρίστως βουβά στο κλουβί μου. 

  "Μη μου τις αλυσίδες τάραττε". Του μυαλού μας, της δόσης του αναισθητικού μας, της αποξένωσής μας, της φυτοζωούσας ευτυχίας μας και της αιώνιας ανακύκλωσης του εαυτού μας.

αφιερωμένο...

Το δικαίωμα στην ευτυχία

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Η ακόλουθη συνέντευξη του ιταλού φιλοσόφου Ντομένικο Λοζούρντο δόθηκε στο πλαίσιο ενός θεωρητικού σεμιναρίου, που οργανώθηκε από το Ιταλικό Ινστιτούτο Φιλοσοφικών Σπουδών της Νάπολης.

- Καθηγητή Λοζούρντο, με την κουλτούρα του Διαφωτισμού και με τη Γαλλική Επανάσταση, η ευτυχία, από απλή φυσική προσδοκία του ανθρώπου, επιβάλλεται ως «πολιτικό δικαίωμα». Μπορείτε να μας εξηγήσετε πώς συντελείται αυτή η μετάβαση;

«Μιλώντας για την ευτυχία πρέπει να αναφέρουμε τον Σεν-Ζιστ: "Η ευτυχία είναι μια νέα ιδέα στην Ευρώπη". Είναι μια περίφημη δήλωση που κάνει ο γάλλος επαναστάτης τον Φεβρουάριο του 1794, την περίοδο του ιακωβίνικου τρόμου και λίγους μήνες πριν από τον Θερμιδόρ, που θα τον οδηγήσει στον θάνατο. Από πρώτη άποψη, αυτή η δήλωση φαίνεται παράδοξη. Ολόκληρος ο γαλλικός και ο αγγλικός 18ος αιώνας δεν κυριαρχήθηκε από τη συζήτηση για την ιδέα της ευτυχίας;

»Στο έργο του Βολτέρου "Το εγκώμιο του κοσμικού" βρίσκουμε ένα είδος συνθήματος: "Ο Θεός μου είπε: να είσαι ευτυχισμένος". Στην πραγματικότητα η συζήτηση για την ευτυχία, η διεκδίκηση της ευτυχίας, είναι αναπόσπαστο μέρος της ιδεολογικής προετοιμασίας της Γαλλικής Επανάστασης και, σύμφωνα με τον Βολτέρο, συνδέεται στενά με την κριτική του δόγματος ή του μύθου του προπατορικού αμαρτήματος. Εξάλλου, η ιδέα της ευτυχίας είχε βρει πολύ πριν από τον Σεν-Ζιστ την καθιέρωσή της στο συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από την Αμερικανική Επανάσταση, το οποίο διακηρύσσει: "Θεωρούμε ότι οι ακόλουθες αλήθειες είναι από μόνες τους φανερές: ότι όλοι οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν ίσοι, ότι ο δημιουργός τους δώρισε συγκεκριμένα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας".

Η επιστολή Τζέφερσον

»Για ποιαν ευτυχία όμως γίνεται λόγος; Αν πάρουμε την επιστολή που ο Τζέφερσον, ένας από τους πρωταγωνιστές της Αμερικανικές Επανάστασης, γράφει στον Μάντισον το 1793, διαβάζουμε ότι πρόκειται για μιαν ευτυχία που την απολαμβάνει "στους κόλπους της οικογένειάς μου και με την αγάπη της, με τη συντροφιά των γειτόνων μου και των βιβλίων μου, με τις υγιείς δραστηριότητες των αγροτικών μου επιχειρήσεων και των ασχολιών μου". 

»Η έμφαση δίνεται επομένως στην ατομική διάσταση της ευτυχίας και πρόκειται για μιαν ευτυχία πάνω στην οποία το κοινωνικό ζήτημα δεν έχει ρίξει ακόμα καμία σκιά, καμιάν ανησυχία. Βρισκόμαστε, όπως προανέφερα, στο 1793, στην ίδια χρονιά κατά την οποία στη Γαλλία δημοσιεύθηκε ένα νέο σύνταγμα, που έχει στο επίκεντρό του ακριβώς την ιδέα της ευτυχίας. Πράγματι, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, του 1793, διατρανώνει ότι ο σκοπός της κοινωνίας είναι η κοινή ευτυχία. Αλλά, για να κατανοήσουμε καλύτερα για ποιαν ευτυχία πρόκειται σε αυτή την περίπτωση, ας διαβάσουμε το άρθρο 13 του συντάγματος: "Η δημόσια αρωγή είναι ιερό χρέος, η κοινωνία οφείλει να εγγυάται τα αναγκαία προς το ζην στους δυστυχισμένους πολίτες, τόσο προσφέροντάς τους εργασία όσο και προσφέροντας τα μέσα διαβίωσης σε εκείνους που δεν είναι σε θέση να εργάζονται". 

»Είναι προφανές πως από το αμερικανικό ως το γαλλικό συνταγματικό κείμενο έχει συντελεστεί μια θεμελιώδης μεταβολή νοήματος. Δεν γίνεται πλέον λόγος για δικαίωμα στην επιδίωξη της ευτυχίας, αφού εδώ κατά κάποιον τρόπο η ευτυχία έχει αποκτήσει ένα θετικό νόημα. Από την άλλη μεριά, ήδη ο Χόλμπαχ, ο οποίος δεν είναι ένας από τους πιο ριζοσπαστικούς συγγραφείς του Διαφωτισμού, είχε μιλήσει ρητά για το "δικαίωμα να είμαστε ευτυχισμένοι"».

- Στο συνταγματικό κείμενο που προέκυψε από την Αμερικανική Επανάσταση βρίσκουμε μια έννοια ευτυχίας που γίνεται αντιληπτή στην ιδιωτική και ατομική της διάσταση. Με ποιον τρόπο στη γαλλική επαναστατική κουλτούρα το ζήτημα της δυστυχίας γίνεται κοινωνικό ζήτημα, που επιβάλλει μια λύση πολιτικού χαρακτήρα;

«Στη μετάβαση από την Αμερικανική στη Γαλλική Επανάσταση το δικαίωμα στη ευτυχία από αρνητικό δικαίωμα έγινε θετικό. Αν στο πλαίσιο της αμερικανικής παράδοσης το δικαίωμα στην ευτυχία σήμαινε απλώς το δικαίωμα να μην εμποδίζεται ή ενοχλείται κανείς από το κράτος στην ιδιωτική του σφαίρα, στο πλαίσιο αντίθετα της γαλλικής παράδοσης το δικαίωμα στην ευτυχία σημαίνει και το δικαίωμα στην κρατική αρωγή σε περίπτωση ανεργίας ή αναπηρίας, στην περίπτωση που πέφτει κάποιος στην κατάσταση του δυστυχισμένου ή του εξαθλιωμένου. 

»Από αυτή την άποψη, ο Σεν-Ζιστ είχε δίκιο: ναι, η ευτυχία είναι μια νέα ιδέα στην Ευρώπη. Ο Μπαμπέφ, στη διάρκεια της δίκης που θα τον οδηγήσει έπειτα στον θάνατο, αναφέρει ρητά τον Σεν-Ζιστ, ίσως λίγο ελεύθερα, συλλαμβάνοντας ωστόσο το βαθύτερο νόημα της σκέψης του. Λέει ο Μπαμπέφ: "Η ευτυχία είναι μια νέα ιδέα στην Ευρώπη. Να μην ανέχεστε το να υπάρχει στο κράτος έστω και ένας μόνον φτωχός ή δυστυχισμένος, να διακηρύσσετε ότι δεν θέλετε πλέον στο γαλλικό έδαφος ούτε έναν δυστυχισμένο ούτε έναν καταπιεστή. Οι δυστυχισμένοι είναι οι δυνάμεις της γης, αυτοί έχουν το δικαίωμα να μιλούν σαν αφέντες στις κυβερνήσεις που τους παραμελούν". 

Δυστυχία ίσον καταπίεση

»Οπως βλέπετε, πρόκειται για πολύ ριζοσπαστικές διακηρύξεις, στις οποίες αξίζει να προσέξουμε δύο θεμελιακές όψεις: πρώτον, αυτό το είδος εξίσωσης που εγκαθιδρύει μεταξύ "δυστυχίας" και "καταπίεσης". Η δυστυχία συνδέεται με την εξαθλίωση, δεν γίνεται πλέον αντιληπτή σαν ένα είδος φυσικής συμφοράς, όπως η κακοκαιρία ή η βροχή, αλλά ως ένα κοινωνικό ζήτημα, δηλαδή ως ένα ζήτημα, που εγκαλεί μιαν ορισμένη πολιτική διάταξη, συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις, συγκεκριμένες ηγετικές ομάδες. Η δυστυχία και η αθλιότητα είναι συνώνυμες της καταπίεσης. Και όχι μόνον αυτό, αλλά αυτή η δυστυχία ή αθλιότητα γίνεται αντιληπτή ως κάτι τόσο καταπιεστικό, ώστε αρκεί ένα μόνον άτομο να πέσει σ' αυτή την κατάσταση, για να τεθεί υπό αμφισβήτηση όλη η πολιτική διάταξη. Το άρθρο 34 του Συντάγματος του 1793 πράγματι διακήρυσσε: "Υπάρχει καταπίεση ενάντια στο κοινωνικό σώμα, όταν καταπιέζεται έστω και ένα μόνον από τα μέλη του". Και το επόμενο άρθρο συνέχιζε λέγοντας ότι "Σε περίπτωση καταπίεσης η εξέγερση γίνεται το πιο ιερό δικαίωμα και η πιο επιτακτική υποχρέωση". Αυτή η ιδέα ευτυχίας στην παράδοση της ιακωβίνικης σκέψης, του Σεν-Ζιστ και του Μπαμπέφ, θα παίξει σημαντικό ρόλο και μεταγενέστερα, στις απαρχές του σοσιαλιστικού κινήματος».

- Αν η έννοια της ευτυχίας στην επαναστατική πνευματική ατμόσφαιρα προσλαμβάνει αποφασιστικά μιαν απελευθερωτική αξία, αυτό αποκλείει μια διαφορετική χρήση της έννοιας της ευτυχίας με συντηρητικό νόημα;

«Η ιδέα της ευτυχίας δεν έπαιξε πάντοτε έναν επαναστατικό ρόλο, αντίθετα μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις έπαιξε έναν εντελώς διαφορετικό ή ακόμα και αντίθετο πολιτικό ρόλο. Για να καταδείξω αυτό το γεγονός, θέλω να αναφέρω ένα κείμενο του Κοντορσέ, ενός από τους πρωταγωνιστές της Γαλλικής Επανάστασης, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε στην πάλη για την κατάργηση της δουλείας. Ο Κοντορσέ αναφέρει τα επιχειρήματα των υπερασπιστών της δουλείας, σύμφωνα με τους οποίους οι δούλοι είναι ήδη ευτυχισμένοι, επειδή έχουν συνηθίσει την κατάστασή τους. Στην υποτιθέμενη ευτυχία του δούλου, ο Κοντορσέ αντιπαραθέτει το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να είναι ελεύθερος. Από συντηρητική, αντιδραστική άποψη επομένως η ευτυχία επιστρατευόταν για να δικαιολογήσει ακόμη και τη διατήρηση της δουλείας. 

»Ενα ανάλογο φαινόμενο μπορούμε να βρούμε στη Γερμανία, όπου κάμποσοι συγγραφείς, στο όνομα της ευτυχίας, δικαιολογούσαν τις φεουδαλικές σχέσεις, λέγοντας ότι και οι δουλοπάροικοι είχαν συνηθίσει και ήταν ευτυχισμένοι. Γιατί να τους υποβάλουμε στις επαναστατικές ανατροπές, με όλο το φορτίο αβεβαιότητας, αναστάτωσης, δυστυχίας, που συνεπάγεται πάντοτε μια επανάσταση; Μπορούμε εδώ να φτάσουμε σε ένα πρώτο συμπέρασμα: στην πραγματικότητα, αυτό το σύνθημα -η ευτυχία- θα χρησιμοποιηθεί με δύο διαφορετικά ή ακόμα και αντιτιθέμενα νοήματα. 

»Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτό το διπλό νόημα μπορούμε να ξεκινήσουμε από ένα κείμενο του Τοκβίλ. Πρόκειται για ένα μνημόνιο για τη φτώχεια, γραμμένο το 1834. Βρισκόμαστε ήδη μετά την επανάσταση του Ιουλίου, το Παλαιό Καθεστώς είναι ήδη οριστικά νεκρό και ενταφιασμένο και έχει αναδυθεί το κοινωνικό ζήτημα. Υπάρχει μεγάλη ανησυχία για τις εργατικές κινητοποιήσεις. 

»Με αυτή την αφορμή ο Τοκβίλ κάνει μια διάκριση ανάμεσα στην κατάσταση των φτωχών στη νέα κοινωνία και την κατάσταση των φτωχών στο Παλαιό Καθεστώς, λέγοντας ότι στο τελευταίο οι φτωχοί είχαν σε τελευταία ανάλυση και ένα είδος ευτυχίας, ένα είδος "φυτοζωούσας ευτυχίας" που χαρακτηριζόταν -λέει πάντα ο Τοκβίλ- από περιορισμένες επιθυμίες και από μιαν ήρεμη αδιαφορία απέναντι σε ένα μέλλον που δεν τους ανήκε. Με δύο λόγια ένα είδος "νυσταλέας και βουβής" ευτυχίας που δεν διαταρασσόταν ούτε καν από την ανησυχία της ελπίδας. Ε, λοιπόν, αυτή η "φυτοζωούσα ευτυχία", λέει ο Τοκβίλ-και φαίνεται ότι σε αυτή τη δήλωση υπάρχει ένα είδος νοσταλγίας- χάθηκε οριστικά μαζί με το Παλαιό Καθεστώς».

- Σε ποιους συγγραφείς επανέρχεται αυτή η έννοια της «φυτοζωούσας ευτυχίας» με τη συντηρητική της σημασία;

«Στο "Φιλοσοφικό λεξικό" του ο Βολτέρος, εξετάζοντας το πρόβλημα της μαζικής αθλιότητας, προσπαθεί κατά κάποιον τρόπο να αμβλύνει την οξύτητα της αντίθεσης που αυτή η αθλιότητα αντιπροσωπεύει, δηλώνοντας τα ακόλουθα: "Σε τελευταία ανάλυση δεν είναι όλοι οι φτωχοί απολύτως δυστυχείς. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν ήδη γεννηθεί σε αυτή την κατάσταση και η εργασία, καθώς τους αποκτηνώνει, τους εμποδίζει να σκέφτοναι πάρα πολύ για την κατάστασή τους".

»Ισως όμως το πιο σαφές παράδειγμα εκείνης που ο Τοκβίλ αποκαλεί "φυτοζωούσα ευτυχία" το βρίσκουμε στην Αγγλία, σε έναν κλασικό της φιλελεύθερης παράδοσης, τον Μάντεβιλ. Ο Μάντεβιλ προχωράει σε μια σύγκριση που έπειτα θα γίνει κοινός τόπος της φιλοσοφικής συζήτησης. Αυτός συγκρίνει τον πιο φτωχό γεωργό με τον πιο πλούσιο βασιλιά και αναρωτιέται: ποιος από τους δύο είναι ο πιο ευτυχισμένος; Ο γεωργός παρατηρεί τον πλούσιο βασιλιά και βέβαια τον κυριεύει κάποια επιθυμία για τα πλούτη του βασιλιά. Απορεί ωστόσο που ο βασιλιάς κατορθώνει να αντέχει ασχολίες που σε αυτόν φάινονται ανυπόφορες. 

»Με τη σειρά του ο βασιλιάς παρατηρεί τον γεωργό. Η κοπιαστική ζωή του, η βρομιά, η εξαθλίωση, η τροφή, οι έρωτες του γεωργού προξενούν την απέχθεια του βασιλιά. Ωστόσο αυτός ο βασιλιάς βρίσκει σαγηνευτική την πνευματική γαλήνη του γεωργού, την ψυχική ηρεμία του. Σε τελευταία ανάλυση, σύμφωνα με τον Μάντεβιλ, ο γεωργός, μολονότι βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση, είναι πιο ευτυχισμένος από τον βασιλιά.

»Σχετικά με αυτό μπορούμε να αναφέρουμε και άλλους κλασικούς της παράδοσης. Ο ίδιος ο Μοντεσκιέ μιλάει για την ευτυχία των δούλων ή για την ευτυχία των μεταλλωρύχων, οι οποίοι ωστόσο ζούσαν σε τρομερές συνθήκες. Ισως το πιο ενδιαφέρον σχετικά με το θέμα που εξετάζουμε είναι η συζήτηση και μάλιστα η σύγκρουση που αναπτύσσεται μεταξύ δύο συγγραφέων του 18ου αιώνα, του Ελβέτιου και του Ντιντερό. Ο Ελβέτιος εκφράζει το πιο μετριοπαθές ρεύμα του γαλλικού Διαφωτισμού, ενώ ο Ντιντερό εκπροσωπεί το πιο ριζοσπαστικό με πληβειακές τάσεις. "Ε, λοιπόν- λέει ο Ελβέτιος- η πλήξη είναι τρομερό δεινό, σχεδόν όπως και η αθλιότητα" (αυτό το θέμα θα αναπτυχθεί έπειτα από τον Σοπενάουερ). Ο Ντιντερό αντιτίθεται σε αυτή την επιχειρηματολογία λέγοντας: "Ιδού ο συλλογισμός ενός πλούσιου ανθρώπου που δεν ασχολήθηκε ποτέ με την εξεύρεση της τροφής του".

»Ο Ντιντερό προχωράει στην περιγραφή της κατάστασης εκείνων των μεταλλωρύχων, που είχαν φανεί κατά κάποιον τρόπο ευτυχισμένοι στον Μοντεσκιέ, και δίνει αντίθετα μιαν εικόνα εντελώς διαφορετική γι' αυτούς. Η δυστυχία τους επιβεβαιώνεται από τη μικρή διάρκεια της ζωής τους, που είναι η συνέπεια της σκληρής εργασίας τους.

»Ισως όμως το πιο ενδιαφέρον κείμενο είναι η τοποθέτηση του Ρουσό, ο οποίος ασκεί ρητά πολεμική εναντίον της ιδεολογίας του φτωχού χρησιμοποιώντας πύρινα λόγια: "Αυτός, ο πλούσιος, βλέπει δίχως έλεος εκείνους τους δυστυχισμένους, που καταπιέζονται από μιαν αδιάκοπη εργασία, να βγάζουν με δυσκολία λίγο ξερό και μαύρο ψωμί, που χρησιμεύει στο να παρατείνει την αθλιότητά τους. Ο πλούσιος δεν βρίσκει παράξενο που το προϊόν είναι αντιστρόφως ανάλογο προς την εργασία τους και που ένας ανελέητος και φιλήδονος χαραμοφάης χοντραίνει με τον ιδρώτα ενός εκατομμυρίου εξαθλιωμένων, εξουθενωμένων από τον μόχθο και από την ανάγκη. Είναι η κατάστασή τους, λέει αυτός -δηλαδή ο πλούσιος- έτσι γεννήθηκαν! 

»Η συνήθεια όλα τα εξομοιώνει και εγώ δεν είμαι πιο ευτυχισμένος κάτω από τα πλούσια ταβάνια μου από έναν γελαδάρη στην καλύβα του ή από το βόδι στον στάβλο του". Εδώ ο Ρουσό, κατά τη γνώμη μου, συλλαμβάνει το κεντρικό ζήτημα, με την έννοια ότι το παραμύθι που αποδίδει στον φτωχό μια ευτυχία παρά την αθλιότητά του είναι πιστευτό στον βαθμό ακριβώς που ο γελαδάρης δεν κατατάσσεται στην κατηγορία του ανθρώπου, αλλά εξομοιώνεται κατά κάποιον τρόπο με το βόδι στον στάβλο του (...)».

7 - 17/08/2008