Η δυτικοευρωπαϊκή αντιφασιστική τέχνη

Ο Λουί Αραγκόν κατά την επίσκεψη του στην Ελλάδα

Ολοκληρώνουμε σήμερα τα αφιερώματά μας για τη συμβολή της Τέχνης στην Αντιφασιστική Νίκη των Λαών, με αναφορά χαρακτηριστικών περιπτώσεων δημιουργών και έργων σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης.

Τονίζουμε εξ αρχής το αναμφισβήτητο γεγονός ότι πλούσια αντιφασιστική Τέχνη υπήρξε σε όποια χώρα υπήρξε δυνατός αντιφασιστικός αγώνας του λαού. Εκτός από τον επικό ηρωισμό του ελληνικού λαού, στον αγώνα ενάντια στον εγχώριο και γερμανικό φασισμό υπερτερούν οι λαοί που από το μεσοπόλεμο είχαν δυνατό λαϊκό και κομμουνιστικό κίνημα, όπως ο γαλλικός και ο ιταλικός λαός, με τη συμβολή και των δημιουργών τους, με πρωτοπόρους - και στον αγώνα και στην αντιφασιστική τέχνη - τους κομμουνιστές.

Πληθωρική γαλλική τέχνη

Στην πλουσιότατη αντιφασιστική τέχνη της Γαλλίας ηγούνται κορυφαίοι δημιουργοί: Ο «Ουγκό του 20ού αιώνα», όπως τον αποκάλεσαν, Λουί Αραγκόν, μέλος του ΚΚΓ από το 1926 μέχρι το θάνατό του. Πρωτοστάτησε στον αγώνα των Γάλλων διανοουμένων ενάντια στον Φράνκο και στη δημιουργία του αντιφασιστικού «Λαϊκού Μετώπου» (1938). Στο περιοδικό «Λογοτεχνία της Διεθνούς Επανάστασης» δημοσιεύει (1938) το ποίημα «Κόκκινη Γραμμή» και διώκεται για «υποκίνηση εξέγερσης». Ξεσηκώνεται η διεθνής προοδευτική διανόηση. Χάρη στον Νερούδα του παρέχει άσυλο η χιλιανή πρεσβεία στο Παρίσι. Ο Αραγκόν αντιπαλεύει το φασισμό διευθύνοντας την κομμουνιστική εφημερίδα «Le soir» (1935-'39) και εκδίδοντας, με τους Ζαν Πολάν, Ζακ Ντεκούρ, στην κατοχή το παράνομο αντιφασιστικό περιοδικό «Τα Γαλλικά Γράμματα». Ηγείται της «Εθνικής Επιτροπής Γάλλων Αντιφασιστών Συγγραφέων». Το 1943 μπαίνει παράνομα στη Γερμανία και δρα με Γερμανούς αντιφασίστες. Μεταξύ των αντιφασιστικών πεζογραφικών έργων του το πολύτομο ιστορικό μυθιστόρημα «Οι κομμουνιστές». Πλήθος τα αντιφασιστικά ποιήματά του, στην κατοχή. Παραθέτουμε μερικούς στίχους του επαναστάτη δημιουργού: «Κοίταξα πολύ τούτο τον αιώνα πρόσωπο / με πρόσωπο. Πείτε μου, λοιπόν, μέσα στα δάκρυά μου, δε διάβασε τα δάκρυά του; / Το τραγούδι μου άδραξε το γεγονός απ' τη μουσούδα. / Κι αν κάποτε θυμούνται πολλούς που πέσανε από αδικίες / θα τους θυμούνται από 'να στίχο που 'βαλα / με σεβασμό κάτω απ' το κομμένο τους κεφάλι».

Ο μεγάλων διαστάσεων πίνακας του Πικάσο- καταγγελία του φασισμού «Γκουέρνικα», που βρίσκεται πλέον στη Μαδρίτη

Κορυφαίος ποιητής και οΠολ Ελιάρ, εθελοντής στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατήγγειλε τον ιμπεριαλισμό με τα «Ποιήματα για την Ειρήνη» (1918). Μέλος του ΚΚΓ (1926), από τους πρωτεργάτες της αντιφασιστικής «Επιτροπής Επαγρύπνησης» (1934), κάνει έκκληση υπέρ του ισπανικού λαού (1936), στον οποίο διέθετε τα έσοδα του ποιητικού έργου «Η Νίκη της Γκουέρνικα» (εικονογράφηση των Μιρό, Πικάσο, Τανγκί, Μασόν). Πρωτεργάτης της «Εθνικής Επιτροπής Γάλλων Αντιφασιστών Συγγραφέων», αγωνιστής της Αντίστασης, διωκόμενος, εκδίδει παράνομα, με το ψευδώνυμο «Ζαν ντε Ω», πολλά αντιφασιστικά έργα («Ποίηση και αλήθεια», «Επτά ερωτικά ποιήματα μέσα στον πόλεμο», «Τα όπλα του πόνου», κ.ά.)και την παράνομη εφημερίδα «Η Αιώνια Επιθεώρηση». Εκτός συνόρων δρα με τις άλλες αντιφασιστικές οργανώσεις των Ευρωπαίων προσφύγων διανοουμένων. Μετά την απελευθέρωση εκδίδεται το έργο του «Γερμανική συνάντηση». Παραθέτουμε σπάραγμα ενός - αισιόδοξου για την αντιφασιστική νίκη - ποιήματός του, σε μετάφραση του εξαιρετικού, πρόωρα χαμένου ποιητή Γιώργου Καραβασίλη: «Στ' όνομα των ανθρώπων που σαπίζουν στη φυλακή, / Στ' όνομα των εξορισμένων γυναικών, / Στ' όνομα όλων των συντρόφων μας / Που μαρτύρησαν και σφαγιάσθηκαν / Για να μη δεχτούν τον ίσκιο. / Πρέπει να στραγγίξουμε την ορμή / Και να σηκώσουμε το ξίφος / Για να φυλάξουμε την ιερή εικόνα / Των αθώων, που κυνηγήθηκαν παντού / Και που θα θριαμβεύσουν».

Ο Πολ Ελιάρ

Μεγάλες μορφές της γαλλικής αντιφασιστικής τέχνης είναι και οι: Ζορζ Μπερνανός.Καταδίκασε τη φασιστική κυβέρνηση του Βισί με το έργο «Ο φόβος των αντιφρονούντων» (1930) και με άλλα τον φρανκισμό. Αγωνιστής της Αντίστασης, εμψύχωνε τον αγώνα με ραδιοφωνικά κείμενά του. Χαρακτηριστικό έργο του: «Η Γαλλία εναντίον των ρομπότ» (1941).Μαρκ Μπλοκ, διακεκριμένος ιστορικός, ηγετικό στέλεχος και ήρωας της Γαλλικής Εθνικής Αντίστασης. Βασανίστηκε και εκτελέστηκε από την Γκεστάπο (16/1/1944). Τριστάν Τζαρά,ποιητής, δοκιμιογράφος, μέλος της «Επιτροπής Επαγρύπνησης» (1934), του ΚΚΓ, και της Αντίστασης. Μεταξύ των κατοχικών αντιφασιστικών έργων του και το ποίημα «Σε μια ελληνική αυγή» για τον ΕΑΜικό αγώνα. Αντρέ Μαλρό, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, μέλος του ΚΚΓ, πρόεδρος του Διεθνούς Συνεδρίου Αντιφασιστών Συγγραφέων (1935), μαχητής και οργανωτής της Διεθνούς Αεροπορικής Μοίρας υπεράσπισης των Ισπανών Δημοκρατών. Επικεφαλής διεθνών επιτροπών για την απελευθέρωση των κομμουνιστών ηγετώνΔημητρώφ και Τέλμαν. Διοικητής της ηρωικής ταξιαρχίας «Αλσατία-Λωραίνη», του λαϊκού απελευθερωτικού στρατού (ΜΑΚΙ). Χαρακτηριστικό έργο του «Η εποχή της καταφρόνιας» (για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης).Ρομέν Ρολάν, πεζογράφος, δραματουργός. Τα αντιμιλιταριστικά του μυθιστορήματα καλλιέργησαν τον αντιφασιστικό αγώνα του γαλλικού λαού. Πολ Βαλερί, διάσημη πνευματική μορφή της Γαλλίας, παθιασμένος υποστηρικτής της Αντίστασης. Μπενζαμέν Περέ, πεζογράφος, μέλος του ΚΚΓ, μαχητής στην Ισπανία. Για τον αγώνα του φυλακίστηκε από την κυβέρνηση του Βισί (1940). Αρτούρ Ανταμόφ, πεζογράφος, πρωτοπόρος δραματουργός. Η κυβέρνηση του Βισί τον έκλεισε σε στρατόπεδο (1940), όπου έγραψε το αντιφασιστικό πεζογράφημα «Η ομολογία». Ολιβιέ Μεσιάν, πρωτοπόρος συνθέτης, κλείστηκε (1941) στο στρατόπεδο Γκέρλιτς, όπου εμπνεύστηκε το «Κουαρτέτο για το τέλος του χρόνου» και τον κύκλο τραγουδιών «Χαραβί, τραγούδι αγάπης και θανάτου». Αντρέ Μπρετόν, γιατρός, ποιητής, μέλος του ΚΚΓ, αγωνιστής της Αντίστασης. Ζαν Ρενουάρ. Οι ταινίες του «Τόνι» και «Το έγκλημα του κυρίου Λανζ» (δεκαετία του '30) εξέφρασαν το αντιφασιστικό «Λαϊκό Μέτωπο». Το 1938 γυρίζει για το ΚΚΓ την ταινία «Η ζωή είναι δική μας» και για το «Λαϊκό Μέτωπο» τη «Μασσαλιώτιδα». Στα 1937 και 1939 γυρίζει τις αλληγορικές αντιφασιστικές ταινίες «Η μεγάλη χίμαιρα» και «Ο κανόνας του παιχνιδιού». Καταφεύγει στις ΗΠΑ, όπου το 1943 γυρίζει την ταινία-ύμνο της γαλλικής αντίστασης «Το ξύπνημα του σκλάβου». Αλμπέρ Καμί, συγγραφέας, μέλος του ΚΚΓ από το 1934, διευθυντής της παράνομης εφημερίδας «Μάχη», όπου δημοσιεύτηκαν κείμενα μεγάλων αντιστασιακών λογοτεχνών. Χαρακτηριστικά αντιφασιστικά έργα του: «Η πανούκλα», «Ο μύθος του Σισύφου», «Γράμματα σ' ένα φίλο Γερμανό», «Κατάσταση πολιορκίας». Ρομπέρ Μπρεσόν, σκηνοθέτης, αιχμάλωτος των Γερμανών (1940), κλείστηκε σε στρατόπεδο. Το 1942 εντάχθηκε στην Αντίσταση. Μεταξύ των ταινιών του το ντοκιμαντέρ «Ενας καταδικασμένος σε θάνατο δραπέτευσε» (1945). Ζαν Πολ Σαρτρ, φιλόσοφος, πεζογράφος, δραματουργός. Κλείστηκε σε στρατόπεδο(1940). Το 1942 εντάχθηκε στην Αντίσταση. Χαρακτηριστικό έργο του η αντιφασιστική τριλογία «Οι δρόμοι της ελευθερίας».Φερνάν Μπροντέλ, καθηγητής της Ιστορίας, κλείστηκε σε στρατόπεδο (1940-1945).Κριστιάν Ζερβός, Κεφαλονίτης, ιστορικός Τέχνης. Διέσωσε πλήθος έργων Τέχνης, που κινδύνευαν από τον Φράνκο. Στήριξε πολύμορφα τη γαλλική Αντίσταση. Ας αναφέρουμε, όμως, μερικούς ακόμα σπουδαίους αντιφασίστες δημιουργούς: Ρολάν Μπαρτ, Ζακ Ντεκού, συγγραφείς, Ανρί Μαρμπίς, Ζαν Πολάν, Αντρέ Στιλ, Ανρί Μπελ, Πιερ Εμανουέλ, κομμουνιστές λογοτέχνες, Κλοντ Σιμόν, πεζογράφος, μαχητής στην Ισπανία, αιχμάλωτος των ναζί, αγωνιστής της Αντίστασης, έργο του «Ο δρόμος της Φλάνδρας».Ροζέ Βαγιάν, συγγραφέας, δημοσιογράφος, μέλος του ΚΚΓ, μαχητής της Αντίστασης. Το αντιστασιακό μυθιστόρημά του «Αλλόκοτο παιχνίδι» κινηματογραφήθηκε μετά την απελευθέρωση. Αντουάν Σεντ Εξιπερί, εθελοντής πιλότος βομβαρδιστικού αεροπλάνου, χάθηκε στην πέμπτη αντιναζιστική του πτήση. Στην κατοχή έγραψε τα αντιφασιστικά μυθιστορήματα «Γη των ανθρώπων», «Πιλότος πολέμου», «Γράμμα σ' έναν όμηρο». Ζαν Ζιροντού, δραματουργός, πεζογράφος. Αντιφασιστικά έργα του: «Ο τρωικός πόλεμος δε θα γίνει» (1935), «Ηλέκτρα» (1937), «Σόδομα και Γόμορρα» (1943). Μαρσέλ Μαρσό(διάσημος μίμος, αγωνιστής της Αντίστασης).

Αντιφασίστες Ιταλοί

Η αντιφασιστική ιταλική Τέχνη στήριξε τον αγώνα του ιταλικού λαού ενάντια στο μουσολινικό και γερμανικό φασισμό. Κι εδώ πρωτοπόροι στάθηκαν οι κομμουνιστές δημιουργοί. Κορυφαίοι ήταν οι: Τζέζαρε Παβέζε, κορυφαίος ποιητής, πεζογράφος, συνεργάτης του αντιφασιστικού περιοδικού «Κουλτούρα», μέλος του ΚΚΙ. Ο Μουσολίνι τον εξόρισε (1935) στην Καλαβρία. Μετά την απελευθέρωσή του αγωνιστής της Αντίστασης. Χαρακτηριστικά αντιφασιστικά έργα του: «Οι δικές σου πατρίδες», «Ο σύντροφος» (1941).Βάσκο Πρατολίνι, με μεγάλη δράση στο εργατικό και αντιφασιστικό κίνημα, μέλος του ΚΚΙ, συνεργάτης του αριστερού περιοδικού «Λογοτεχνία». Με τους συντρόφους τουΑλφόνσο Γκάτο (ποιητής) και Ελιο Βιτορίνι (πεζογράφος) εκδίδει το αντιφασιστικό περιοδικό «Πεδίον του Αρεως», που απαγόρευσε ο Μουσολίνι. Μαχητής της Αντίστασης στη Ρώμη. Εργο του-ύμνος στο λαϊκό και αντιφασιστικό αγώνα το «Ενας ήρωας του καιρού μας». Ιταλο Καλβίνο, κορυφαίος πεζογράφος, δοκιμιογράφος, μέλος του ΚΚΙ, μαχητής της αντάρτικης ομάδας «Γκαριμπάλντι». Χαρακτηριστικά νεανικά αντιφασιστικά έργα του: «Το μονοπάτι των αραχνοφωλιών», «Τελευταίο έρχεται το κοράκι», «Η είσοδος στον πόλεμο». Αλμπέρτο Μοράβια, πεζογράφος, δοκιμιογράφος. Διέφυγε στο εξωτερικό. Στην κατοχή έγραψε τα αντιφασιστικά έργα «Η μασκαράτα», «Γυναίκα της Ρώμης», «Το ανδρείκελο», «Η ανυπακοή», κ.ά. Ούγκο Μπέτι, νομικός, ποιητής, πεζογράφος, δραματουργός. Αντιφασιστικά έργα του: «Ανάκριση», «Μάχη ως την αυγή», «Αθώα ειρήνη», «Εγκλημα στο κατσικονήσι», κ.ά. Πρίμο Λέβι, πεζογράφος, έγκλειστος στο Αουσβιτς. Χαρακτηριστικό έργο του: «Αν αυτός λέγεται άνθρωπος». Τζόρτζιο Στρέλερ,σκηνοθέτης. Με τον, επίσης, αντιφασίστα Λουκίνο Βισκόντι θεωρήθηκε μεγάλος αναμορφωτής του μεταπολεμικού ιταλικού θεάτρου, καθώς υπήρξε δημιουργός του «Πίκολο Τεάτρο» του Μιλάνου. Μαχητής της Αντίστασης, διωκόμενος διέφυγε στην Ελβετία, όπου με φυγάδες ηθοποιούς έδινε παραστάσεις σε στρατόπεδα προσφύγων στο Μούρεν και στη Γενεύη. Φεντερίκο Φελίνι. Τα αντιφασιστικά του αισθήματα εξέφρασε με την ταινία «Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη» (1945).

Τα πάθη του ισπανικού λαού

Ξεχωριστή περίπτωση είναι ο αντιφασιστικός αγώνας του ισπανικού λαού, που ο γερμανοθρεμμένος Φράνκο τον έπνιξε κυριολεκτικά στο αίμα. Θύματα του φρανκικού φασισμού ήταν ο μέγας Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, που δολοφονήθηκε, όπως και ο κομμουνιστής ποιητής Μιγκέλ Ερνάντεθ (εκτελέστηκε το 1942). Αναφέρουμε ακόμη τους κομμουνιστές ποιητές Βιθέντε Αλεχάντρο, Ραφαέλ Αλμπέρτι, Χόρχε Γκιγιέν, Πέδρο Σαλίνας. Τον Λουίς Μπουνιουέλ, που διωκόμενος, λόγω του ντοκιμαντέρ του υπέρ των δημοκρατικών «Μαδρίτη», διέφυγε στο Μεξικό. Ο Πάμπλο Πικάσο δε χρειάζεται συστάσεις. Αποδεχόμενος πρόταση της δημοκρατικής ισπανικής κυβέρνησης, ανέλαβε διευθυντής του Μουσείου «Πράδο» στη Μαδρίτη, του οποίου τους θησαυρούς διέσωσε από τον Φράνκο. Εκτός από τη σειρά έργων για την «Γκουέρνικα», σημειώνουμε τη σειρά των χαρακτικών «Ονειρο και απάτη του Φράνκο». Επιστρέφοντας στο Παρίσι βοήθησε πολύμορφα τη γαλλική Αντίσταση.

Διωκόμενοι δημιουργοί

Αξια αναφοράς είναι και η άπελπις - καθώς για συγκεκριμένους ιστορικούς και οικονομικοπολιτικούς λόγους δεν αναπτύχθηκε δυνατός λαϊκός αντιφασιστικός αγώνας στη χώρα τους - αντιφασιστική «φωνή» σπουδαίων δημιουργών σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Σε Αυστρία και Ελβετία έχουμε τους: Αλεξάντερ φον Τσεμλίνσκι, μαρξιστή συνθέτη. Οι ναζί απαγόρευσαν τα έργα του. Διέφυγε (1934) στις ΗΠΑ, όπου από καημό πέθανε (1942). Οσκαρ Κοκόσκα (ζωγράφος, δραματουργός). Υπέγραψε το αντιιμπεριαλιστικό «Μανιφέστο της Δρέσδης», κατήγγειλε τον Αυστριακό δικτάτορα Εγκελμπερτ Ντόλφους. Διέφυγε στο εξωτερικό (1934). Τσέφαν Τσβάιχ, συγγραφέας, διέφυγε στο εξωτερικό (1934). Το 1942, αφού έγραψε το αντιφασιστικό-αυτοβιογραφικό έργο «Ο κόσμος του χθες», αυτοκτόνησε. Μαξ Ράινχαρντ, διάσημος σκηνοθέτης, διέφυγε στις ΗΠΑ. Αρνολντ Σένμπεργκ, μαρξιστής, πρωτοπόρος συνθέτης. Διώχθηκε, αλλά συνέχισε τον αγώνα στη Γαλλία. Φραντς Βέρφελ, ποιητής, δραματουργός, ιδρυτής αντιμιλιταριστικής οργάνωσης, διέφυγε στις ΗΠΑ, όπου πέθανε (1945). Μπίλι Ουάιλντερ, σκηνοθέτης. Διέφυγε στη Γαλλία (1932) όπου γύρισε (1942) την αντιφασιστική ταινία «Κακή σπορά». Διωκόμενος και από τη Γαλλία, κατέφυγε στις ΗΠΑ, όπου γύρισε (1943) την ταινία «Οι κατάσκοποι του Αλαμέιν».

Επιφανείς Αγγλοι και Ιρλανδοί αντιφασίστες δημιουργοί ήταν: Ο αθάνατος Τσάρλι Τσάπλιν. Το 1940 γύρισε το «Μεγάλο δικτάτορα». Η ναζιστική Γερμανία πίεσε τις ΗΠΑ για την απαγόρευση της ταινίας. Στη διάρκεια του πολέμου, εκτός από τις δηλώσεις του, ο Τσάπλιν έκανε δύο δημόσιες και μια ραδιοφωνική ομιλία υπέρ του ηρωικού Σοβιετικού Στρατού. Σάμουελ Μπέκετ, ο Ιρλανδός δραματουργός ζώντας στη Γαλλία συμμετείχε στην Αντίστασή της και τιμήθηκε με το Μετάλλιό της. Χαρακτηριστικά αντιφασιστικά έργα του: «Ελευθερία» και «Walt». Μεταξύ άλλων Αγγλων αντιφασιστών δημιουργών είναι και οι:Χένρι Μουρ (ο «Πικάσο» της γλυπτικής), Τόμας Στερνς Ελιοτ (κορυφαίος ποιητής),Ζίνγκφριντ Σάσουν (ποιητής), Τζορτζ Μπέρναρ Σο (δραματουργός), Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς (ποιητής, δραματουργός), Σόμερσετ Μομ, Τζον Μπόιντον Πρίστλεϊ(δραματουργοί), Νίτζιλ Μπάλκιν (πεζογράφος).

Αριστούλα ΕΛΛΗΝΟΥΔΗ

πηγή: Ριζοσπάστης